OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE EĞİL SANCAĞI XVI.-XVII. YÜZYILLAR

Yıl 2020, Sayı: 25, 121 - 143, 19.10.2020

Mehmet Salih Erpolat

Öz

Bu makalede günümüzde Diyarbakır iline bağlı bulunan Eğil ilçesinin idarî bakımdan Osmanlı Devleti Dönemi’nden günümüze kadar geçirdiği değişime yer verilmiştir. Bu çalışmada Eğil’in Osmanlı Devleti Dönemi’ne dair tarihini aydınlatmaya yardımcı olabilecek arşiv belgelerinden, Şerafeddin Şeref Han’ın XVI. yüzyılın sonlarında 1597 yazdığı Şerefname, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi, Şemseddin Sami’nin yazdığı Kamusu’l‘Al‘am, Ali Cevad’ın yazdığı Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Coğrafya Luğatı gibi devrinin önemli eserlerindeki bilgilerden faydalanılmıştır. Osmanlı Devleti Dönemi’ndeki Eğil Sancağı’nı yöneten idareciler, idarecilerin mensup oldukları Mirdasî ailesi hakkında bilgilere yer verilmiştir. Osmanlı Devleti Dönemi’nde Eğil’deki gayrimüslim nüfusun varlığı, sancaktaki dağılımı, yaşadıkları yerleşim yerleri, fiziki görünümleri, meşgul oldukları zanaat ve iş kolları hakkında önemli sayılabilecek bilgileri içeren 3409 Numaralı Maliyeden Müdevver Kataloğunda bulunan 1691 tarihli Cizye Defterindeki bilgiler değerlendirilmiştir. Eğil sancağına bağlı köylerin adları, Cumhuriyet Dönemi’nde bu köy adlarında meydana gelen değişmelere de yer verilerek bölgenin tarihî coğrafyasının adlarındaki izlerin takibinin yapılması mümkün hâle getirilmiştir. Tasavvuf yaşantısının bölgedeki tarihi geçmişi, bölgenin sosyal ve ekonomik hayatı üzerindeki etkileri ve idari yapının şekillenmesindeki katkısı üzerinde durulmuştur. Tarihî kaynaklarda yer alan bilgilerden faydalanılarak Eğil sancağının idari, sosyal ve ekonomik durumuna ilişkin verilerle bölge tarihinin bir kesiti aydınlatılmıştır. Böylece Osmanlı Devleti Dönemi’nden günümüze kadar Eğil’deki tarihî gelişmelerin mukayesesini yapma imkânı sağlanmıştır

Anahtar Kelimeler

Eğil Sancağı, Diyarbekir Beylerbeyliği, Pir Mansur, Tarihî Coğrafya, Osmanlı idaresi

EĞİL SANJAK IN THE OTTOMAN PERIOD XVI. – XVII. CENTURIES

Öz

In this article, the change that the administrative district of Eğil, which is in the province of Diyarbakır today, has gone through from the Ottoman Empire to the present day has evaluated. In this study, the information in the important works of the era like archive documents that can help to enlighten Eğil's history of the Ottoman period, Şerefname written by Sherafeddin Şeref Khan at the end of the XVI. century 1597 , Travel Book by Evliya Çelebi, Kamusu’l-‘Al‘am by Şemseddin Sami, Dictionary of History and Geography of Memalik-i Osmaniye by Ali Cevad was used. Information is given about Rulers who ruled the Eğil sanjak during the Ottoman period, and the Mirdasî family to which the administrators belong. The existence of non-Muslim population in Eğil during the Ottoman State, distribution of them in the sanjak, settlements where they live, their physical appearance, the information in the Cizye Book dated 1691, which is in the 3409 Numbered Maliyeden Müdevver Catalog, which contains information that can be considered important about the crafts and businesses they are engaged in has been evaluated. The names of the villages connected to the Eğil sanjak, including the changes in these village names during the Republican Period, have been made possible to follow the traces in the names of the historical geography of the region. The historical background of Sufi life in the region, its effects on the social and economic life of the region and its contribution in shaping the administrative structure were emphasized.A section of the history of the region has been enlightened with the data regarding the administrative, social and economic situation of Eğil sanjak by making use of the information in historical sources. Thus, the opportunity to compare historical developments in Eğil from the Ottoman Empire Period to the present has been provided

Anahtar Kelimeler

Eğil Sanjak, Diyarbekir Beylerbeyligi, Pir Mansur, Historical Geography, Ottoman Administration

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri Başkanlığı
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD) 3904
• Mühimme Defteri (MD) 3, 5.
• Kamil Kepeci d. 262, 266
• Maliyeden Müdevver Defter 3409
• Nüfus Defteri 02667, 7296
• C. ML. 00061-02788-001
• MF. 26/1266-1; AE-III-00032-03048-003
• AE-III-00032-03048-004
• AE-SAMD-III. 00106-10503-003 A. AMD. 44/89 D.DVN. MKL, 45/19
• DH.MUİ.00147.00010.001
• DH.TMİK.S.0004.00067.003
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd- Kadime Arşivi Tahrir Defteri 96 (TD)
• Yayımlanmış Arşiv Vesikaları
• T. C. Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, (1993), 3 Numaralı Mühimme Defteri, Ankara.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2016), Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri C. 1,, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2016), Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri, C. 2, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2018), Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri, C. 3, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2013), Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, C. 2, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2014), Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, C. 3, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2015), Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, C. 4, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2015), Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, C. 5, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2016), Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, C. 8, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), DÜİF Yayınları, Diyarbakır.
• Diyarbakır Valiliği (2011), Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır, (Hazırlayanlar: Kenan Yakuboğlu, Mehmet Salih Erpolat, Mustafa Sarıbıyık), Diyarbakır. Telif Eserler
• Aydın, Nusret (2003), Diyarbakır Eğil Hükümdarları Tarihi, Avesta Yayınları, İstanbul.
• Ali Cevâd, (1313), Memâlik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lûgâtı, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul.
• Ayn Ali Efendi, (1018), Kavânîn Âl-Osmân Der-Hülâsa-ı Mezâmîn-i Defter-i Divân, İstanbul.
• Ayverdi, İlhan (2011), Kubbealtı Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul.
• Beysanoğlu, Şevket (1957), Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar), I. C., Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği Neşriyatı, Şehir Matbaası, İstanbul.
• ____________________ (1990), Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, C. 2, Neyir Matbaası, Ankara.
• Dâhiliye Vekâleti (1928), Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, Hilal Matbaası, İstanbul.
• Ebu Bekr-i Tihranî (1999), Kitab-ı Diyarbekiriyye (Çev. Mehmet Demirdağ), Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul.
• Ebu Bekr-i Tihranî (2014), Kitab-ı Diyarbekiriyye (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Erpolat. Mehmet Salih (1999), XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler EnstitYayımlanmamış Doktora Tezi, Konya.
• _____________________ (2003), “Osmanlı Coğrafyasındaki Yer İsimlerini Doğru Tespit Etmenin Zorlukları, Önemi ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD) , S. 1, s. 1-15, Diyarbakır.
• _____________________ (2004), “Cizye Defterlerinin Sosyal ve İktisâdi Tarih Açısından Önemi: Diyarbakır Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD) , S. 4, s. 199-204, Diyarbakır.
• Evliyâ Çelebi b. Mehmed Zıllî, (2001), Evliya Çelebi Seyahâtnâmesi IV. Kitap (Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman), İstanbul.
• Gördük, Yunus Emre (2014), “Eğil Emirliği’nin Kısa Tarihçesi ve Eğil Emirlerine Ait Şecere Metninin Tercümesi”, Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi (OTAM), S. 35, (Bahar 2014), s. 89- 120, Ankara.
• Göyünç, Nejat (1991), XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ____________(1969), “Diyarbekir Beylerbeyliği’nin İlk İdârî Taksimatı”, Tarih Dergisi, S. 23, İstanbul. .
• Haspolat, Kenan Yusuf (2012), Eğil ve Turizm Peygamberler Kenti Eğil, İstanbul.
• İÇİŞLERİ BAKANLIĞI, Köylerimiz 1 Mart 1968 gününe kadar, Başbakanlık Basım Evi D.S.İ. Ankara.
• Kılıç, Orhan (2013), “Yurtluk”, DİA, C. 43, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Konyar, Basri (1936), Diyarbekir Yıllığı, C. III, Ulus Basımevi, Ankara.
• Kunt, İ. Metin (1978), Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Kurt, Yılmaz (2010), Osmanlıca Dersleri I, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Mar Yeşua (1996), Urfa ve Diyarbakır’ın Felaket Çağı 494-507, Yeryüzü Yayınları, İstanbul.
• MATBUAT UMUM MÜDÜRLÜĞÜ (1929), T. C. Devlet Yıllığı 1928-1929, Matbuat Umumi Müdürlüğü Neşriyatından: 4, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1993), Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Parlatır İsmail, (2011), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı yayınları, Ankara.
• Sarı, Serkan (2020), “Diyarbekir Eyaletinde Sürsat Bedeli Tahsili (1673, 1676-1712)”, Sosyal Bilimlerde Akademik Çalışmalar (Ed. Türkan Erdoğan, A. Temizer, R. İnan), www.ivpe.me İvpe Cetinje Montenegro (March 2020), s. 432-448.
• Sezen, Tahir (Ankara), Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 26, 2017.
• Sözen, Metin (1971), Diyarbakır’da Türk Mimarisi, Gün Matbaası, İstanbul.
• Şemseddin Sami, (1306), Kâmûsu’l-‘Alâm, C. 2, Mihran Matbaası, İstanbul.
• Şerefhan, (1990), Şerefname (Çev. Mehmet Emin Bozarslan), Hasat Yayınları, İstanbul.
• Şerafeddin Han, (2010), Şerefname, C. II Birinci Kitap, (Notlar Açıklamalar François Bernard Charmoy, Fransızcadan çev. Rıza Katı), Yaba Yayınları, İstanbul.
• TÜRK TARİH KURUMU (2007), Vakıf ve Mülk Defteri, (Haz. Ersin Gülsoy-Mehmet Taşdemir), TTK Yayınları, Ankara.
• Yıldız, İrfan (2011), “Diyarbakır Türbeleri”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, (Ed. İrfan Yıldız), Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları, Diyarbakır 2011, s. 319-369.
• ___________ (2012), Eğil’in Kültürel Mirası, Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, Diyarbakır. EKLER
• Ek: 1 MAD 3409 Numaralı Cizye Defteri’nde Eğil’in olduğu ilk sayfa.