ÖLÜMÜ KAVRAMSALLAŞTIRMA YA DA ANLAMLANDIRMA: ÖLÜMLE İLGİLİ DEYİMLERDE KAVRAMSAL METAFOR VE METONİMİLER

Yıl 2021, Sayı: 26, 108 - 120, 25.02.2021

Resul Özavşar

Öz

Ölmek ve öldürmek anlamındaki deyimler toplumsal ve kültürel belleğin önemli bir unsuru olarak incelendiğinde
deyimleri meydana getiren kelimelerin gerçek/literal anlamlarından çok mecazi/figüratif anlamlarıyla ön plan çıktıkları
ve deyimlerin genel olarak metaforik ve metonimik bir yapıda oldukları anlaşılmaktadır. Bu yapı insanın düşünce
dünyasını ve davranış biçimini şekillendiren kavramsal metaforların yansımasıdır. Genellikle dil ve edebiyat
incelemelerinde söz konusu metaforik ve metonimik yapıya sadece retorik gösteriş endişesiyle şair ve ediplerin
başvurdukları birer söz sanatı olarak yaklaşılır; ancak bu yapı gündelik dilde, düşüncede yoğun olarak karşımıza
çıkmaktadır. Öyleyse kavram sistemimizin metaforik yapısının incelenmesinde dil ve zihin ilişkisinin dikkate alınması
kaçınılmazdır. İncelediğimiz deyimlerin çoğunun arka planında insan zihninde var olan kavramsal metaforlar
yatmaktadır. Bunlar ölüm, bir yolculuktur; yaşam, değerli bir ticari metadır; ölüm, bir hesaptır; ölüm, bir uykudur; ölüm,
bir düşmandır; beden, bir binadır; dünya hayatı, bir yiyecektir; ölüm, hiçliktir. Tespit edebildiğimiz metonimiler ise
ölmek ve öldürmek yerine ölümü işaretleyen haller, ölünün kazandığı imajlar, ölüm biçimleri, ölünün bulunduğu
mekanlarla ilgisi, ölümün engel oldukları, ölümün sahibinin fiilleri, ölüm sebepleri, ölünün taşınma biçimleri; neredeyse
ölmek yerine kullanılan deyimler. Bu çalışmada bilişsel dil bilimi incelemelerinde ön plana çıkan kavramsal metafor
kuramına göre ölmek ve öldürmek anlamındaki deyimler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Ölüm, deyimler, kavramsal metafor ve metonimi, kavramsallaştırma.

Kaynakça

• Aksan, Doğan (2009), Anlambilim, Engin Yayınevi, Ankara.
• Beyatlı, Yahya Kemal (1992), Kendi Gök Kubbemiz, MEB Yayınları: 371, Ankara.
• Chomsky, Noam (2001), Dil ve Zihin, (çev. Ahmet Kocaman), Ayraç Yayınları, Ankara.
• Çetinkaya, Bayram (2006), Türkiye Türkçesinde Mutluluk ve Üzüntü Göstergeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Çoruhlu, Yaşar (2002), Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi: 169, İstanbul.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2013), Hadislerle İslam, https://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 06.10. 2020).
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2013), Kur’an-ı Kerim, https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 06.10. 2020).
• Gökçe, Faruk (2015), “Kutadgu Bilig’de Kör- “Görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme”, Türkbilig S. 29, s. 59-76.
• Gürkan, Salime Leyla (2007), “Ölüm”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul. Hökelekli, Hayati, (1991) “Ölüm ve Ölüm Ötesi Psikolojisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.3, s.151-165.
• Kasapoğlu, Abdurrahman (2004), “Kuran’ın Amaçları Açısından Uyku Hakkında Bir Değerlendirme”, KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.4, s. 45-77