TARİH DÜŞÜRME TÜRLERİNE EK: ENDERUNLU FAZIL’IN “TARİH-İ NEV-İCAD”LARI

Yıl 2021, Sayı: 27, 308 - 327, 30.06.2021

Talip Çukurlu Mesut Bayram Düzenli

Öz

Tarih düşürme, yazarı tarafından doğum, ölüm, tahta çıkma, yeni bir binanın inşası, yeni bir göreve atanma gibi önemli kabul edilen olayların şiirle tarihe not düşürülmesidir. Tarih düşürme, “ebced hesabı” olarak bilinen, Arap alfabesindeki her bir harfin sayısal karşılıkları kullanılarak yapılan bir sanattır. Bu tür metinler; temelde kelime, mısra, beyit şeklinde yazılmakla birlikte çok fazla çeşitlilik göstermektedir. Klasik Türk şairleri arasında bir gelenek haline gelen bu sanatta Hızır Bey, Âdem Baba, Bursalı Haşimî, Sürurî, Antepli Aynî gibi şairler ön plana çıkan isimlerdir. XVIII. yüzyıl şairlerinden Enderunlu Fazıl da Divan’ında bulunan 164 tarih manzumesi ile tarih düşürmede önemli isimler arasında yer almıştır. Bu çalışmada Enderunlu Fazıl Divanı’nda bulunan ve tarih manzumeleri içinde daha önce benzerleri görülmemiş, Fazıl’ın kendi tabiriyle “nev-icad” tarih manzumeleri üzerinde durulmuştur. Bu manzumelerde hangi olay üzerine tarih düşürüldüğü hakkında bilgi verilmiş ve tarih hesaplama yöntemlerine değinilmiştir. Makalenin sonunda ise Fazıl’ın “nev-icad” tarihlerinin transkripsiyonlu metinleri verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Enderunlu Fazıl, Tarih Düşürme, Ebced Sayıları, Nev-icad

ADDITION TO TYPES OF ISOSEPHIC POEMS: “NEW-INVENTION ISOSEPHIC POEMS” OF ENDERUNLU FAZIL

Öz

Isopsephy is the writing of events that are considered important by the author, such as birth, death, ascension, the construction of a new building, and appointment to a new post. Isopsephy is an art that is known as "Abjad calculus", made by using the numerical equivalents of each letter in the Arabic alphabet. Such texts; although it is basically written in the form of words, lines and couplets, it shows a great variety. Poets such as Hızır Bey, Âdem Baba, Bursalı Haşimî, Sürurî and Antepli Aynî are prominent names in this art, which has become a tradition among classical Turkish poets. Enderunlu Fazıl, one of the 18th century poets, was among the important names in isosephy with 164 poems in the Divan. In this article, the isosephic in Enderunlu Fazıl Divan’s will be discussed. In the isopsephic poems, "new-invention" isosephy that have not been seen before, in Fazıl Divan’s, will be emphasized. In these poems, information will be given about which event the date is dropped and the date calculation method will be mentioned. At the end of the article, transcribed texts of Fazıl's "new-invention" isosephic will be given.

Anahtar Kelimeler

Enderunlu Fazıl, Isopsephy, Abjad Numerals, New-Invention, Enderunlu Fazıl, Isopsephy, Abjad Numerals, New-Invention

Kaynakça

• AYVERDİ, İlhan (2011), Kubbealtı Lügati, C 1-3, Kubbealtı Yayınları, İstanbul.
• ÇETİN, Atilla (2015), “Osmanlı Döneminde Kocaeli Sancağı ve Civarının Ünlü Şahsiyetleri”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli.
• ÇUKURLU, Talip - DÜZENLİ Mesut Bayram (2020), “Enderunlu Fazıl Divanı’nın Nüshalarının Tanıtımı”, 7. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi, 24-26 Ocak 2020, Şanlıurfa.
• DEMİREL, Şener (2008), “Antepli Ayni Divanı’ndaki Tarih Manzumeleri Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies, Volume 3/4, ss. 372-398.
• DÜZENLİ Mesut Bayram - ÇUKURLU, Talip (2020), “Enderunlu Fazıl Divanı’nda Yer Alan Nazım Şekillerinin Değerlendirilmesi”, 7. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi, 24-26 Ocak 2020, Şanlıurfa.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram (2018), “Enderunlu Fazıl’ın III. Selim Mersiyesi (İnceleme-Metin)”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 21, S 39, ss. 19-37.
• Enderunlu Fazıl Maddesi (1990), Büyük Türk Klasikleri, s. 124-125, Ötüken Neşriyat, Ankara.
• Enderunlu Fazıl, Dîvân-ı Fâzıl Beg Enderûnî, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, NEKTY02819.
• Enderunlu Fazıl, Dîvân-ı Fâzıl, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları (Staatsbibliothek, Berlin), No. Ms.or.fol.3343.
• Enderunlu Fazıl, Dîvân, İzmir Milli Kütüphane, No. 1280.
• Enderunlu Fazıl, Dîvân, Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kitaplığı, Demirbaş No. H. 906.
• Enderunlu Fazıl, Dîvân-ı Fâzıl Beg Enderûnî (MATBU), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, No. O/253.
• ERDOĞAN, Mehtap (2014), “Nazif Mustafa”, TEİS, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nazif-mustafa (Erişim Tarihi: 24.12.2020).
• ERDOĞAN, Mehtap (2014), “Mehmet Ragıp Paşa”, TEİS, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ragib-mehmed-ragib-pasa (Erişim Tarihi: 20.12.2020).
• Fatin Davud Efendi, Hâtimetü’l-Eş‘âr, Süleymaniye Kütüphanesi, Rauf Yekta Bölümü No. 310. (haz. Ömer Çiftçi https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 16.12.2020).
• HAKVERDİOĞLU, Metin (2019), Ebced Çözümlemeleri ile Faiz Efendi-Şakir Bey Mecmuasından Lale Devri Tarih Manzumeleri, Gece Kitaplığı, Ankara.
• İLGÜREL, Mücteba (2012), “Vasıf Ahmed Efendi”, DİA, C 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• İNCE, Yunus (2008), “Bir Görgü Tanığının Gözünden Kabakçı Mustafa İsyanı”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. Cihat Özönder’in Anısına, Ankara, ss. 281- 308.
• KESİK, Beyhan (2014), “Enderunlu Fazıl (Hüseyin) Bey”, TEİS, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazil-enderunlu-fazil-huseyin-bey (Erişim Tarihi: 10.12.2020).
• KOÇ KESKİN, Neslihan (2010), “I. Abdülhamit’in Şehzadelerinin Bed’-i Besmele Törenini Anlatan Enderunlu Fazıl’ın Surname-i Şehriyar’ı Üzerine”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 27, ss. 149-186.
• KOÇ, Mustafa (2008), “Fazıl (Enderunlu)”, Yaşam ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, C 1, İstanbul.
• KOÇU, Reşat Ekrem (1971), “Fazıl Bey, Fazıl Divanı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 11, Koçu Yayınları, İstanbul.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F. (1996), “Galib Paşa, Mehmed Said”, DİA, C 13, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1995). “Enderunlu Fazıl”, DİA, C 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Mehmet SÜREYYA (1996), Sicill-i Osmânî, C 1-6, (haz. Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul.
• MERCANLIGİL, Muharrem (1960), Ebced Hesabı, Doğuş Matbaası, Ankara.
• ÖZCAN, Abdülkadir (1992), “Bostancı”, DİA, C 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• PAKALIN, Mehmet Zeki (2004), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C 1-3, MEB Yayınları, Ankara.
• PALA, İskender (2005), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Şemseddin Sami (1996), Kâmusu’l-A’lâm, C 6, Kaşgar Neşriyat, Ankara.
• Tahirü’l-Mevlevi (1994), Edebiyat Lügati, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• UNAT Faik Reşit (1974), Hicri Tarihleri Miladi Tarihe Çevirme Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• YAKIT, İsmail (2017), Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• YÖNTEM, Ali Canib (1977), “Fazıl”, MEB İslam Ansiklopedisi, C 4, MEB Yayınları, İstanbul.
• e-kaynak, http://www.yusufaga.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=3 (Erişim Tarihi: 27.12.2020).