XIX. YÜZYIL SONLARINDA REJİ İDARESİ’NDE KAYIT DIŞI EKONOMİ DAVASI: BAYBURT REJİ MEMURLUĞU ÖRNEĞİ (1888-1909)

Yıl 2021, Sayı: 28, 444 - 471, 29.10.2021

Mustafa Dağ

Öz

İdare, 1883 ile 1925 yılları arasında İmparatorlukta tek tütün işletmecisi olarak çalışmıştır. Bu süreç zarfında şirket ile üretici, tüccar ve tüketici arasında çeşitli sorunların doğmasına neden olmuştur. Bu gibi problemlerin yanı sıra idarenin bünyesinde görev yapan memurlar arasında yasadışı faaliyetlerin de ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu bağlamda Bayburt Reji Memurluğu’nda Müdür Hatunzade Şerif Bey ile Muhasebeci Mardiyan Mihran Efendi arasında meydana gelen yolsuzluk davası çalışmamızın konusunu oluşturmuştur. Erzurum Reji Başmüdürlüğü ve Bayburt Reji Memurluğu’nun kuruluş süreçleri, Rejide görevli Şerif Bey ile Mihran Efendi arasında meydana gelen muhakeme süreci başlıklar halinde ele alınmıştır. Dava süreci arşiv belgeleri ve salnamelerden istifade edilerek ele alınmıştır. Müslüman ile Gayrimüslim vatandaşların hukuk önündeki durumu ele alınmıştır. Böylelikle idarenin çalışan görevlilerin yasadışı işler karşısındaki davranış biçimleri ve tepkileri dikkate alınmıştır. Bu yönüyle idarenin sosyo-ekonomik alandaki etkisi dışında yargı alanındaki konumu da tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Reji İdaresi,, Yolsuzluk, Erzurum Reji Başmüdürlüğü, Bayburt Reji Memurluğu, Tütün

Teşekkür

Başarılar.

XIX. CASE OF THE ILLEGAL ECONOMY AT THE END OF THE REJI ADMINISTRATION AT THE END OF THE CENTURY: THE CASE OF THE BAYBURT REGIME OFFICE (1888-1909)

Öz

Administration, Between 1883 and 1925 she worked as the sole tobacco operator in the Empire. During this process, various problems have arisen between the company and the producer, trader and consumer. In addition to such problems, it also caused the emergence of illegal activities among the civil servants working within the administration. In this context, the corruption case between Manager Hatunzade Şerif Bey and Accountant Mardiyan Mihran Efendi in the Bayburt Regiment Office constituted the subject of our study. The establishment processes of the Erzurum Reji Chief Directorate and the Bayburt Regiment Officer, the reasoning process that occurred between Şerif Bey and Mihran Efendi, who was in charge of the Regime, were discussed under the headings. The litigation process was handled by making use of archival documents and yearbooks. The situation of Muslim and non-Muslim citizens before the law is discussed. Thus, the behavior and reactions of the employees of the administration against illegal activities were taken into account. In this respect, apart from the influence of the administration in the socio-economic field, its position in the judicial field has also been tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Regie Administration,, Tobacco,, Corruption, Erzurum Regi General Directorate, Bayburt Regiment Officer

Kaynakça

• KAYNAKÇA..................................................................................
• Arşiv Kaynakları....................................................................
• BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 18, Gömlek No: 9. .................................................. BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 17, Gömlek No: 13.....................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 1917, Gömlek No: 143744.................................................... BOA. BEO. Dosya No: 3538, Gömlek No: 265298........................................................ BOA. DH. MKT, Dosya No: 1831, Gömlek No: 28...........................................................
• BOA. DH. MKT. Dosya No: 597, Gömlek No: 12......................................................... BOA. DH. SAİD. d. Dosya No: 135, Gömlek No: 87....................................................... BOA. DH. MKT. Dosya No: 1571, Gömlek No: 95.........................................................
• BOA. HR. İD. Dosya No: 304, Gömlek No: 31...................................................................
• BOA. HR. İD. Dosya No: 304, Gömlek No: 33...................................................................... BOA. HR. İD. Dosya No: 304, Gömlek No: 34....................................................................... BOA. İ.DH. 1209, Gömlek No: 94673...........................................................
• BOA. ŞD, Dosya No: 1522, Gömlek No: 10....................................................
• BOA. ŞD. Dosya No: 3006, Gömlek No: 58......................................................... BOA. ŞD, Dosya No: 1521, Gömlek No: 17............................................................... BOA. ŞD. Dosya No: 440, Gömlek No: 106................................................................
• BOA. ŞD. Dosya No: 3059, Gömlek No: 59...................................................................
• BOA. DH. SAİD. d. Dosya No: 135, Gömlek No: 87......................................................... Kitaplar..............................................................................................................................
• Çelik, R. (2014), Tarihte Türkler ve Ermeniler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları...........................................................................
• Dığıroğlu, F. (2007), Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l – Menfaa Reji Şirketi Trabzon Reji İdaresi 1883-1914. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi. Efendi, P. (1977), Türkiye’nin Mali Tutsaklığı, (Çev. Sencer, M), Ankara: May Yayınları.
• Ertem, B. (2011), Kaçakçılık ve Terör Sarmalında Tütün Savaşları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Karamursal, Z. (1989), Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kazgan, G. (2017), Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özsemerci, K. (2003), Türk Kamu Yönetiminde Yolsuzluklar, Nedenleri, Zararları ve Çözüm Önerileri. Ankara: Araştırma, İnceleme, Çeviri Dizisi Yayınları.
• Öztel, M. (2009), II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Pamuk, Ş. (1984), Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913). Ankara: Yurt Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2018). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2018), Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2019), Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sezen, T. (2017), Osmanlı Yer Adları. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Şen, M. (2007), Tütünle İlgili Kelimeler Üzerine, Tütün Kitabı,(Editör Gürsoy-Naskali, E). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Üner, M. E. (2011), Osmanlı İktisat Tarihi. Şanlıurfa: Urfa Sembol Yayınları.
• Yılmaz, F. (2007), E. Gürsoy-Naskali (Ed.), Tütün Üzerine Düşünceler: Batıda ve Bizde, (s. 203-220). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Makaleler.....................................................................................
• Aslan, D. (2005), Dünyada ve Türkiye’de Tütün Kontrolünde Yeni Bir Dönem Başladı: Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 14(1), 19-21.
• Aygün, N. (2020), Trabzon’da Tütün Tüccarı (1826-1827), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 14(28), 317-340.
• Çetin, E. C. (2018), Düyun-u Umumiye ve Osmanlı Dış Borç Tarihi Genel Bir Bakış, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 234-249.
• Dağ, M. (2020), Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(3), s. 1333-1344.
• Demir, K. (2019), II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(41), 419-446.
• Eliaçık, M. (2018), Şeyhülislam Muhammed Bahai Efendi’nin Manzum Fetvaları – III, International Journal Of Language Academy, 6(5), 452-457.
• Erler, M. Y. (2011), Kerim Edinsel, Samsun’da Tütün Üretimi (1788-1919), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(18), 230-247.
• Ertaş, K. (2017), 1915’ten Önce Bitlis Vilayetinde Ermeniler ve Vilayetin İdari Hayatındaki Konumları, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(16), 76-99.
• Fidancı, İ. O. ÖZTÜRK, M. A. vd. (2019), Toplumlarda Tütüne Yüklenen Misyonlar, Turkish Green Crescent Socienty, 6(4), 426-431.
• Gündüz, A. Y. (2012), Osmanlı Devleti’nin Ekonomi ve Dış Borç Politikası, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 1-18.
• Güzel, A. (2016), Tütün Bitkisi ve Farmakolojik Özellikleri; Gerçekten Şeytan Otu Mu?, Güncel Göğüs Hastalıkları Serisi, 4(1), 22-26.
• Kocaman, S. Zaman, S. Kara, F. ve Keçeli, A. (2008), Erzurum Kentinde Gecekondu Önleme ve Kentsel Dönüşüm Çalışmaları, Marmara Coğrafya Dergisi, 18, 179-210.
• Seydioğulları, M. (2010), Dünyada ve Türkiye’de Tütünün Tarihçesi, Üretimi, Ticareti ve Temel Politikaları, Tütün ve Tütün Kontrolü, 10, 3-20.
• Yurdagül, M. (1994), Duhan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (9, 546-548), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Yurtoğlu, N. (2018), Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün Tekeli ve Sigara Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi (1923-1950), Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17), 81-116.
• Yılmaz, İ. (2014), 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde İspir Kazasının İdari Yapısı ve Nüfusu, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 53, 49-62.
• Salnameler...................................................................................
• Bitlis Vilayet Salnamesi, Hicri: 1317....................................................
• Erzurum Vilayet Salnamesi, Hicri: 1310...................................................... Erzurum Vilayet Salnamesi, Hicri: 1317.............................................................
• Erzurum Vilayet Salnamesi, Hicri: 1312....................................................................
• Tezler.............................................................................
• Çakır, D. (2019). Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Karadeniz’de Tuz Kaçakçılığı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Ceylan, İ. (1995). Coşkun, Türkiye’de Tütün Politikasının Tarihsel Gelişimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Gökdemir, O. (1994). Aydın Vilayeti’nde Tütün Rejisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir.
• Gürdamar, E. (2019). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tütün Politikaları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Özcan, M. (2011). Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Kurulması ve Osmanlı İktisadı Üzerine Etkileri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özger, Y. (2007). XIX. Yüzyılda Bayburt (1830-1900), (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Yapıştıran, C. (2013). 19. Yüzyıl İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.