ON THE ORIGIN, MEANINGS AND COMPLEMENTS OF THE OLD TURKIC VERB UK-

Yıl 2021, Sayı: Özel Sayı - Prof. Dr. Halil ÇEÇEN'e Armağan, 55 - 71, 30.12.2021

Hüsnü Çağdaş Arslan

Öz

In this article, first of all, the opinions about the origin of the verb uk-, which we encounter in the written resources of the Old Turkic (Kök-Turkic and Old Uighur Turkic) Period of Turkish in its historical development and it is accepted by many researchers that it means only “to understand, to comprehend; to know” and has seen also as a part of a reduplication (hendiadyoin) because it has a close meaning with the verb bil- in historical texts, are included. Despite it is evaluated as “a mistake” by some researchers that the spelling WKGLI in the 28th line of the eastern side of the Bilge Kagan Inscription was read by Radloff as ukgalı giving the meanings “to listen, to obey, to bow, to comply” and iterating these meanings later by Malov also, today it is seen that the verb has the meaning “to listen, to obey” in Teleüt dialect, and “to hear, to listen” in addition to the meaning “to understand” in New Uighur Turkic. Considering Altun Yaruk, Huastuanift, Maitrisimit and one of the texts found in the Old Uighur Turkic manuscripts collection in St. Petersburg, at the same time previously published by L. Ju. Tugusheva in 1971 and by Sir G. Clauson in 1973, the expression “bitig ötügüŋüzteki sogtular tilinteki kayu ogurlug sav söz erti erser barça uka y(a)rlık(a)d(ı)m(ı)z” in the fragment numbered SI 2 Kr 17 II and Sutra Obshchıniy Belogo Lotosa – Tyurkskaya Versiya (Turkish Version of the White Lotus Congregation Sutra) published by L. Ju. Tugusheva, the meanings of this verb in historical texts were emphasized, and then the complements of the verb uk- and its derivative uktur- in terms of verb-complementary relationship. and examples taken from the texts are presented. The purpose of such a study is to contribute to a detailed valency dictionary of verbs in Old Turkic that can be prepared by one or more researchers in the future.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Uk-, Verb, Valence, Complement.

ESKİ TÜRKÇE UK- FİİLİNİN KÖKENİ, ANLAMLARI VE TAMLAYICILARI ÜZERİNE

Öz

Bu makalede, tarihî gelişimi içerisinde Türkçenin Eski Türkçe (Kök-Türkçe ve Eski Uygur Türkçesi) Dönemi’ne ait yazılı kaynaklarda karşılaştığımız, araştırmacıların birçoğu tarafından yalnızca “anlamak, kavramak; bilmek” anlamlarına geldiği kabul edilen ve tarihî metinlerde bil- fiiliyle yakın anlamlı olduğundan bir ikilemenin (hendiadyoin) de parçası olarak görülen uk- fiilinin öncelikle kökeniyle ilgili görüşlere yer verilmiştir. Bilge Kağan Yazıtı’nın Doğu yüzünün 28. satırında geçen WKGLI imlasının Radloff tarafından ukgalı okunup “dinlemek, itaat etmek, boyun eğmek, uymak” olarak anlamlandırılması ile Malov tarafından daha sonra bu anlamların yinelenmesinin bir kısım araştırmacı tarafından “yanlış” olarak değerlendirilmesinin aksine bugün fiilin Teleüt ağzında “dinlemek, itaat etmek”, Yeni Uygur Türkçesinde “anlamak” anlamına ek olarak “duymak, işitmek” anlamlarının bulunduğu görülmektedir. Altun Yaruk, Huastuanift, Maitrisimit ve St. Petersburg’daki Eski Uygur Türkçesi el yazmaları koleksiyonunda bulunan metinlerden biri, aynı zamanda daha önce 1971’de L. Yu. Tuguşeva ile 1973’te Sir G. Clauson tarafından incelenmiş olan SI 2 Kr 17 II numaralı fragmandaki bitig ötügüŋüzteki sogtular tilinteki kayu ogurlug sav söz erti erser barça uka y(a)rlık(a)d(ı)m(ı)z ifadesi ve 2008’de L. Yu. Tuguşeva tarafından yayımlanan Sutra Obşçinıy Belogo Lotosa – Tyurkskaya Versiya (Beyaz Lotus Cemaati Sutrası’nın Türkçe Versiyonu) göz önüne alınarak bu fiilin tarihî metinlerdeki anlamları üzerinde durulmuş, ardından fiil-tamlayıcı ilişkisi bakımından uk- ve türevi uktur- fiilinin tamlayıcıları ile metinlerden alınmış bunlarla ilgili örnekler sunulmuştur. Böyle bir çalışmanın yapılmasının amacı, gelecekte herhangi bir veya birden çok araştırmacı tarafından ayrıntılı olarak hazırlanabilecek Eski Türkçede eylemlerin istem sözlüğüne katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Uk-, Fiil, İstem, Tamlayıcı.

Kaynakça

• Arslan, H. Ç. (2021). Eski Uygur Mektuplarının İncelenmesi ve Söz Varlığının Hakasça ile Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Adana.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin... Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (Çev. Emine Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Clauson, Sir G. (1973). Two Uygur Administrative Orders, Ural-Altaische Jahrbücher, 45 (1973), s. 213-222.
• Dankoff, R. & Kelly, J. (1982). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
• Dankoff, R. & Kelly, J. (1984). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part II, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
• Dankoff, R. & Kelly, J. (1985). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part III, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gürsoy Naskali, E. & Butanayev, V. vd. (Haz.) (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İleri, E. (1997). Türkçedeki Fiillerin Birleşim Değeri. VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri 7–9 Ağustos 1996 içinde s. 157–165. Ankara.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları, Metinler ve İncelemeler. (Çev. Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lessing, Ferdinand D. (Ed.) (1960). Mongolian-English dictionary. Berkeley – Los Angeles: University of California Press.
• Malov, S. Ye. (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad: Akademiya NAUK SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev.) İklil Kurban. (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları (Birleştirilmiş 3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük (2. baskı). Ankara: BilgeSu.
• Önen, Y. & Şanbey, C. Z. (1993). Almanca-Türkçe Sözlük (1, 2). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, W. (1897). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei - Neue Folge. St. Petersburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Rifat, M. (1998). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları / Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler (2 Cilt). İstanbul: Yapı Kredi.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. & Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü. (Çev.) Ş. H. Akalın ve C. Turgunbayev. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shimin, G., Laut J. P. & Pinault, G. J. (2004). Neue Ergebnisse der Maitrisimit-Forschung (I). Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Band 154: 347-369. Wiesbaden: Harrossowitz Verlag.
• Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University, 1968.
• Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées (= Mémoires de la Société Finno-Ougrienne, V), Helsingfors. [Türkçesi: Orhon Yazıtları Araştırmaları. (Çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002.]
• Tuguşeva, L. Yu. (1971). Three Letters of Uighur Princes from the MS Collection of the Leningrad Section of the Institute of Oriental Stııdies, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXIV/2, 1971, s. 173-187.
• Tuguşeva, L. Yu. (2008). Sutra Obşçinıy Belogo Lotosa – Tyurkskaya Versiya. Moskva: “Vostoçnaya literatura” RAN.
• Yüsüp, İ. (1988). Abdoqeyum Hoca ve Dolqun Qambiri. Qedimki Uyġur Yėziġidiki Maitrisimit 1. Ürümçi: Şincang Ḫelḳ Neşriyati.
• Uzer, E. (2018). Altun Yaruk’ta Fiil-Tamlayıcı İlişkisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.