KERB-NÂME’DE GEÇEN İKİLEMELER ÜZERİNE

Yıl 2021, Sayı: Özel Sayı - Prof. Dr. Halil ÇEÇEN'e Armağan, 113 - 137, 30.12.2021

Mehmet Emin Tuğluk

Öz

Türkçede anlamı güçlendirmenin, pekiştirmenin pek çok yolu vardır. Bu yollardan biri de genellikle söylenmek isteneni daha kısa ve etkili bir şekilde ifade etmek ve anlamı kuvvetlendirmek için ikilemeler kullanmaktır. Kaynaklarda ikileme, yineleme, tekrar, ikizleme, katmerleme gibi farklı terimlerle adlandırılan ikilemelerin oluşumu kimi zaman yüzyıllar almaktadır. Türkçenin yazılı ilk kaynaklarında ikileme örneklerinin bulunması Türkçenin köklü tarihine kaynaklık eden bir delil olarak görülmektedir. Ayrıca Türkçenin farklı dönemlerinde yazılan pek çok eserde ikileme kullanımına rastlanmaktadır. Kerb-nâmeler genel olarak Kerb Gâzî’nin cenklerini konu edinen eserlerdir. Kerb-nâmeler tarihî gerçek şahsiyetlere yer vermesi yönüyle halk hikâyelerine benzerken bazı olağanüstü olay ve hayali kahramanlara yer vermesi yönüyle de destanlara benzeyen eserlerdir. Kerb-nâmelerin kütüphanelerde manzum ve mensur ciltleri bulunmaktadır. Bu çalışmada Cihângîrli Muhammed Ârif tarafından telif edilmiş olup, H.1076 / M.1665-1666 tarihinde Mustafa ibn Ömer el-Bevvâb tarafından istinsah edilen Kerb-nâme’de geçen ikilemeler tespit edilmiştir. Tespit edilen ikilemeler; sözcük yapısı bakımından ikilemeler, anlam bakımından ikilemeyi kuran sözcükler ve kökenleri bakımından ikilemeler olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kerb-nâme, ikileme, tekrar, sözcük yapısı, anlam, köken

ON THE REDUPLICATIONS IN KERB-NÂME

Öz

There are many ways to strengthen the meaning in Turkish. One of these ways is to use reduplications to express what is meant to be said in a shorter and more effective way and to strengthen the meaning. The formation of reduplications, which are called with different terms such as reduplication, reiteration, repetition, hendiadyoin and doubling, sometimes takes centuries. Seeing examples of reduplication in the first written sources of Turkish is seen as a source of evidence for the deep-rooted history of Turkish. In addition, in many works written in different periods of Turkish, the use of reduplication is encountered. Kerb-nâmes are works that deal with the battles of Kerb Gâzî in general. Kerb-nâmes are similar to folk tales in that they include real historical figures, while they are similar to epics in that they include some extraordinary events and imaginary heroes. There are verse and prose volumes and copies of Kerb-nâmes in libraires. In this study the reduplications in the Kerb-nâme, which was copyrighted by Cihângîrli Muhammed Ârif and copied by Mustafa ibn Ömer el-Bevvâb in 1076 (1665-1666) were determined. Determined reduplications; it has been examined under three headings as reduplications in terms of word structure, words that establish reduplication in terms of meanining and reduplications in terms of their origins.

Anahtar Kelimeler

Kerb-nâme, reduplication, repetition, word structure, meaning, origin

Kaynakça

• Abik, A. D. (2010). “(İsim1 + lI/+lU) (İsim2 +lI/+lU)” Kuruluşundaki ikilemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, (2) 1-20.
• Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler Üzerine. Türk Dili, 2 (16),189-191.
• Ağakay, M. A. (1954). İkizlemeler Üzerine. Türk Dili, 2 (17), 268-271.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede Kelime Koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2, 97-104.
• Çağatay, S. (1941). Uygurcada hendiadyoinler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Yıllık Çalışmalar Dergisi, sayı: 1, 1940-1941: 97-144 (Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara 1978, s. 29-66’da tekrar yayımlanmıştır.)
• Çağatay, S. (1978). Uygurcada hendiadyoinler Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Emre, A.C. (1945). Yineleme, İkizleme, Katmerlerne. Türk Dil Bilgisi. İstanbul.
• Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine. Bilig, 33, 189-225.
• Eren, H. (1949). İkiz Kelimelerin Tarihine Dair. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 7 (2), 283-286.
• Foy, K. (1899). Studien zur Osmanischen Syntax. Das Hendiadyoin und die Wortfolge Ana Baba. MSOS, C.III. Berlin Hatipoğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (2002). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınları.
• Hirik, E. (2018). Türkçede Tekrarlı Yapı Sınıfları. Türkiyat Mecmuası, 28 (2), 37-65.
• Marchand H. (1952). Alliteration, Ablaut und Reim in den Türkiscben Zwillingsformen. Oriens, V. Leiden.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Belleten, 65-2, 243-311.
• Sertkaya, O. F. (1982-1983). Maitrisimit nom bitig. TDAY-Belleten, 265.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: OMÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi Grameri. Mehmet Ölmez (Yay.). İstanbul: Kitap Matbaası.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede Tekrarlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3, 428-447.
• Tuna, O. N. (1950). Türkçede Tekrarlar 2. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4, 35-82.
• Üstünova, K. (1996). Dede Korkut Hikâyelerinde Cümleden Büyük Birlikler ve Bunların Oluşumunda Tekrarların Rolü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bursa: UÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, Y. (2007). 14. Yüzyıl Anadolu Türkçesinde İkileme-Sayıca Eş Heceli Kelimelerde- Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü.