RELATIONSHIP OF THE 19TH CENTURY OTTOMAN CENTRALIZATION WITH FREE TRADE ACTIVITIES: CASE OF OTTOMAN IRAQ

Yıl 2022, Sayı: 29, 399 - 434, 28.02.2022

Fasih Dinç

Öz

Since the beginning of the 19th century, relations between the Ottoman Empire and Britain have turned into a mutual need, even if not at an equal level. The threat of collapse of the Ottoman Empire in the face of the imperialist attacks of European states, especially Russia, created the risk of confronting Britain with a strong competitor that would limit its maneuverability in the Eastern Mediterranean, Egypt, India and the Far East market. This situation helped the Ottoman Empire's efforts to preserve its territorial integrity and re-establish its political authority, and the UK's free trade-based economic model in these markets. The paradoxical overlap of the aims of both states is not something that much has taken into account in the current literature on this subject. In this context, the relationship between the Ottoman centralization that gained momentum in the 19th century and the free trade activities on which the economic expansion of England were analysed with reference to both the literature on the subject and the Ottoman archive documents, based on mutual advantage especially in Ottoman Iraq.

Anahtar Kelimeler

Ottoman centralization, decentralization, free trade, mutual advantage, Iraq

19. YÜZYIL OSMANLI MERKEZİLEŞMESİNİN SERBEST TİCARET FAALİYETLERİYLE İLİŞKİSİ: OSMANLI IRAK’I ÖRNEĞİ

Öz

19. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Devleti ile İngiltere arasındaki ilişkiler, eşit düzeyde olmasa bile, karşılıklı bir ihtiyaca dönüşmüştür. Osmanlı Devleti’nin, başta Rusya olmak üzere, Avrupa devletlerinin emperyalist saldırıları karşısında yıkılma tehlikesiyle karşılaşması İngiltere’nin Doğu Akdeniz, Mısır, Hindistan ve Uzakdoğu pazarında manevra kabiliyetini sınırlandıracak güçlü bir rakip ile karşı karşıya bırakma riski doğurmuştu. Bu durum Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü koruma ve politik otoritesini yeniden kurma çabaları ile İngiltere’nin söz konusu pazarlarda serbest ticarete dayalı ekonomi modelini uygulamasına elverişli imkânlar sunuyordu. Her iki devletin amaçlarının paradoksal bir şekilde örtüşmesi, bu konudaki mevcut literatürün çok fazla dikkate aldığı bir durum değildir. Bu bağlamda çalışmada, 19. yüzyılda hız kazanan Osmanlı merkezileşmesi ile İngiltere’nin iktisadi yayılımının dayandığı serbest ticaret faaliyetleri arasındaki ilişki, Osmanlı Irak’ı özelinde karşılıklı yararlılığa dayalı olarak hem konu hakkındaki literatüre hem de Osmanlı arşiv belgelerine başvurularak analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı merkezileşmesi, adem-i merkeziyet, serbest ticaret, karşılıklı yararlılık, Irak

Kaynakça

• Abou-El-Haj, R. A. (2002). Modern devletin doğası, (Çev. Oktay Özel-Canay Şahin). İmge Kitabevi.
• Akyıldız, A. (2009). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme, İletişim Yayınları.
• Al-Bustani, M. J. H. (1979). Bağdad’daki kölemen hâkimiyetinin te’sisi ile Ali Rıza Paşa’nın valiliği (1749-1842). İstanbul Üniversitesi Yakın Çağ ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bölümü, Doktora Tezi.
• Ateş, S. 2020. Osmanlı-İran sınır bölgeleri bir sınır yapmak. (Çev. Devrim Kaya). Küre Yayınları.
• Berkes, N. 2017. Türkiye’de çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları.
• Ceylan, E. 2006. Ottoman centralization and modernization ın the province of Baghdad 1831-1872, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Ceylan, E. (2003). Dünya sistemi teorisinin Osmanlı tarihi alışmalarına yansımaları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1/1, s. 81-95.
• Ceylan, E. (2009). Carrot or stick Ottoman tribal policy in baghdadi 1831-1876, İnternational Journal of Contemporary Iraqi Studies, 3/2, s. 169-186.
• Çetinsaya, G. (1999). Irak, TDVİA, C. 19, s. 93-95.
• Çetinsaya, G. (2005). Ottoman administration of Iraq 1890-1908, Routledge.
• Davison, R. H. (2005). Osmanlı imparatorluğunda reform 1856-1876, (Çev. Osman Akınhay), Agora Kitaplığı.
• Dunn, A. J. (2000). Basra Körfezindeki İngiliz Çıkarları, (Çev. Zekeriya Kurşun), Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 3, s. 299-326.
• Eisenstadt, S. N. (2014). Modernleşme başkaldırı ve değişim, (Çev. Ufuk Coşkun), Doğubatı Yayınları.
• Ekinci, İ. (1999). Osmanlı devleti’nin bazı nehir ve göllerde vapur işletme teşebbüsleri, Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1/2, s. 67-90.
• El-Bağdâdi, M. (1948). Rihlat’ül-münşî, abbas el azzavi el mehami, naklehe ‘anıl farisiye.
• Fattah, H. (1997). The politics of regional trade in Iraq, arabia, and gulf 1745-1900, State University of New York Press. Güran, T. (1990), İktisat Tarihi, Damla Ofset.
• Gürgen, S. Y. (2018). Devletin kâhyası sultanın efendisi Mehmed Said Hâlet Efendi, Dergâh Yayınları.
• Habermas, J. (2010). Kamusallığın yapısal dönüşümü, (Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar), İletişim Yayınları.
• Hallaq, W. B. (2019). İmkânsız devlet modern çağda bir İslam devleti niçin mümkün değildir, (Çev. Aziz Hikmet), Babil Kitap.
• Han, B.-C. (2016). Şiddetin topolojisi, (Çev. Dilek Zaptçıoğlu), Metis. Hasan, M. S. (2014). The role of foreign trade in the economic development of ıraq 1864-1964: a study in the growth of a dependent economy” Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of İslam to the Present Day, Ed. M. A. Cook, Oxford University Press, s. 346-372.
• Hayta, N. (2002). Tarih araştırmalarında bir kaynak olarak tasvir-i efkâr gazetesi 1278/1862-1286/1864, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hobsbawm, E. (2008). Sanayi ve imparatorluk, (Çev. Abdullah Ersoy), Dost Yayınları.
• Hobsbawm, E. (2012). Devrim Çağı 1789-1848, (Çev. Mustafa Sina Şener) Dost Yayınları.
• Hobsbawm, E. (2017). Sermaye Çağı 1848-1875, (Çev. Mustafa Sina Şener), Dost Kitabevi.
• Davut, H. (2012). Buharlı gemiler çağında Osmanlı deniz ve nehir yolu ulaşımı, (Ed. Vahdettin, Engin-Ahmet Uçar-Osman Doğan) Osmanlı’da Ulaşım, Çamlıca Basım Yayın.
• Issawi, C. (1998). The fertile crescent 1800-194 a documentary economic history, Oxford University Press.
• Kafadar, C. (2018). İki cihan âresinde osmanlı devletinin kuruluşu, (Çev. A. Tunç Şen, Metis Yayınları.
• Karpat, Kemal H. (2014). Osmanlı modernleşmesi toplum, kuramsal değişim ve nüfus, (Çev. Ceren Elitez), Timaş Yayınları.
• Kasaba, R. (1993/a). Osmanlı imparatorluğu ve dünya ekonomisi 19. yüzyıl, (Çev. Kudret Emiroğlu), Belge Yayınları.
• Kasaba, R. (1993/b). Birtish emperialism, the Ottoman empire, and China in the nineteenth century, Journal Of World History. Vol. 4, No. 2. S. 215-241.
• Khoury, D. R. (1999). Osmanlı imparatorluğu’nda devlet ve taşra toplumu Musul 1540-1834, (Çev. Ülkün Tansel), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kılıçbay, M. A. (1982). Feodalite ve klasik dönem Osmanlı üretim tarzı, Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Kurmuş, O. (2007). Emperyalizmin Türkiye’ye girişi, Yordam Kitap.
• Kütükoğlu, M. S. (2013). Balta limanına giden yol Osmanlı İngiliz iktisadi münasebetler (1580-1850), TTK.
• Lutskiy 2011 Lutskiy, B. (2011). Arap ülkelerinin yakın tarihi 16. yüzyıldan 20. yüzyıla, (Çev. Turan Keskin), Yordam Yayınları. Longrigg, S. H. (2002). Four centuries of modern Iraq, Garnet Publishing.
• Lorimer, J G. (1986). Gazetteer of the Persian gulf, Oman and central Arabia, C. II ve III, (Geografphical & Sattistical) Achive Editions Hanjam_Na’lah.
• Mann, M. (2012). İktidarın tarihi sınıfların ve ulus devletlerin yükselişi 1760-1914, (Çev. Ali Rıza Güngen, Elçin Deniz Ela, Gülben Şaş) Phoenix Kitabevi.
• Mantran, R. (1999). Irak, TDVİA, C. 19, , s. 91-93.
• Mantran, R. (2020). Osmanlı imparatorluğu tarihi, (Çev. Server Tanili), İş Bankası Yayınları.
• Mardin, Ş. (1998). Adem-i merkeziyet , TDVİA, C. 1, s. 364-367.
• Marufoğlu, S. (1998). Osmanlı döneminde kuzey Irak. Eren Yayınları.
• Moosa, M. I. (1968). The land policy of Midhat pasha in Irak 1869-1872, İslamic Quarterly. 12/3, s. 146-159.
• Nevvar, A. S. (1968). Tarihü’l ırak el hadis min nihayetü’l hükmü Davud paşa ila nihayetü’l hükmü Midhat paşa, Mektebi’l Arabiye.
• Nieuwenhuis, T. (1982). Politics and society in early modern Iraq Mamlûk pashas, tribal shayks and local rule between 1802 and 1831, martinus Nijhoff Publishers.
• Orhonlu, C. & Işıksal, T. (1963). Osmanlı devrinde nehir nakliyatı hakkında araştırmalar, Dicle ve Fırat nehirlerinde nakliyat, Tarih Dergisi, XIII, s. 77-102.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye teşkilat ve idare tarihi, Cedit Neşriyat.
• Owen, R. (1993). The middle east in the wold economy 1800-1914, I. B.Turis London.
• Özkaya, Y. (1994). Osmanlı imparatorluğunda âyânlık. TTK.
• Poggi, G. (2012). Modern devletin gelişim sosyolojik bir yaklaşım, (Çev. Şule Kut-Binnaz Toprak), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Polanyi, K. (2014). Büyük dönüşüm çağımızın siyasal ve ekonomik kökenleri, (Çev. Ayşe Buğra), İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2004). Yüzyıla genel bakış: ıslahatlar devri 1812-1914, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. Ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, Eren Yayınları, s. 885-1041.
• Quataert, D. (2020). Osmanlı imparatorluğu (1700-1922), (Çev. Ayşe Berktay) İletişim Yayınları.
• Reinkowski, M. (2017). Düzenin şeyleri, tanzimat’ın kelimeleri 19. yüzyıl Osmanlı reform politikasının karşılaştırmalı bir araştırması, (Çev. Çiğdem Canan Dikmen), Yapı Kredi Yayınları.
• Resul Havi Efendi. (1246). Târih-i devhetü’l-vüzerâ ve zeyl-i gülşen-i hulefâ.
• Reyhan, C. (2008). Osmanlı’da Kapitalizm Kökenleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Rich, C. J. (2018). Aşağı Dicle’den bağdat’a bir yolculuk Şiraz ile Persepolis’i ziyaret Kürdistan ve eski Ninova’da bir yaşam öyküsü, (Çev. Arif Karabağ), Avesta Yayınları.
• Saleh, Z. (1957). Mesopotamia (Iraq) (1600-1914) a study in british foreign affairs, Al-Ma’aref Press.
• Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı-İran hudut sorunları (1847-1913), TTK.
• Schmitt, C. (2020). Kara ve deniz, (Çev. Gültekin Yıldız), Vakıfbank Kültür Yayınları,.
• Schofield, R. (Ed.). (1989). The İran-Iraq border 1840-1958. Vol. 9, Archive Editions.
• Smith, A. (1997). Ulusların zenginliği, (Çev. Ayşe Yunus-Mehmet Bakırcı), Alan Yayınları.
• Toffler, A. (2008). Üçüncü dalga, bir futurist ekonomi analizi klasiği, (Çev. Selim Yeniçeri), Koridor Yayıncılık.
• Touraine, A. (2016). Modernliğin eleştirisi, (Çev. Hülya Uğur Tanrıöver), Yapı Kredi Yayınları.
• Tripp, C. (2007). A history of Iraq, Cambridge University Press.
• Wallerstein, I. (2015). Modern dünya sistemi, (Çev. Latif Boyacı), Yarın Yayınları.
• Wallerstein I. & Decdeli, H. & Kasaba, R. (1983). Osmanlı imparatorluğunun dünya ekonomisi ile bütünleşme süreci, Toplum ve Bilim, 23, s. 41-54.
• Weber, M. (1996). Sosyoloji yazıları, (Çev. Taha Parla), İletişim Yayınları.
• Yurdakul, N. Ö. (2019). İngiltere ortadoğuya nasıl girdi?, Kronik Yayınları.