AN EDUCATIONAL INSTITUTION IN THE OTTOMAN EMPIRE IN THE 18th CENTURY: THE MESUDİYE MADRASAH OF DİYARBAKIR

Yıl 2022, Sayı: 29, 268 - 286, 28.02.2022

Mehtap Nasıroğlu Aydın

Öz

The Mesudiye Madrasah which was built during the period of the Artuqids has continued its activities as an educational institution during the Ottoman Period as this was the case in the past and it has continued to provide services for centuries in the Ottoman foundation system. The Madrassah is located in the northern section of the Ulu Mosque of Diyarbakır and it is evaluated within the buildings that are associated with this mosque. In the 18th century, the personnel working in the Mesudiye Madrasah, which is known to have made a significant contribution to the educational needs of the city since the date of its construction, have served in various areas such as education, administration, finance, maintenance, repairs and religious duties.
In this study, after providing information regarding the historical background and the general condition of the Mesudiye Madrasah, the number of personnel serving in the foundation of the Madrasah in the 18th century, the criteria of their manner of appointment, the variety of their duties and wages are examined in detail in the light of various archival documents by making comparisons with the previous periods.

XVIII. YÜZYILDA OSMANLI’DA BİR EĞİTİM KURUMU: DİYARBAKIR MESUDİYE MEDRESESİ

Öz

Artuklular döneminde inşa edilen Mesudiye Medresesi, eskiden olduğu gibi Osmanlılar döneminde de bir eğitim kurumu olarak faaliyetlerine devam etmiş ve Osmanlı vakıf sistemi içerisinde yüzyıllar boyunca hizmet etmeyi sürdürmüştür. Medrese, Diyarbakır Ulu Camii’nin kuzeyinde yer almakta ve bu camiye bağlı yapılar içerisinde değerlendirilmektedir. İnşa edildiği tarihten itibaren şehrin eğitim ihtiyacına büyük katkı sunduğu bilinen Mesudiye Medresesi’nde XVIII. yüzyılda çalışan personel; eğitim, idari, mali, bakım, onarım ve dini görevler gibi farklı alanlarda hizmet vermektedir.
Bu çalışmada, Mesudiye Medresesi’nin tarihçesi ve genel durumu ile ilgili bilgi verildikten sonra, çeşitli arşiv belgeleri ışığında 18. yüzyılda medrese vakfında kaç personelin görev yaptığı, bunların atama biçimlerinin hangi kriterlere göre yapıldığı, personelin görev çeşitliliği ve aldıkları ücretler, önceki dönemlerle de kıyaslanarak ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Medrese, Osmanlı, Vakıf

Kaynakça

• 1.Arşiv Kaynakları a. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• AE.SMHD.I. (Ali Emiri, Mahmud I), 148/11008 AE. SMST.III. (Ali Emiri, Mustafa III), 4/242, 233/18410 C.MF. (Cevdet Maarif), 179/8915, 120/5954, 16/78, 89/4427 TS. MA.e, (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı), 1290/3 Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri: 3754 Numaralı Defter
• b. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurufat Defterleri (HD): 1056, 1057, 1061, 1068, 1072, 1140 Numaralı Defterler
• 2.Araştırma ve İncelemeler Altun, A. (2006). Anadolu’da Artuklu Devri Medreselerinin Plan Şemaları Üzerine Notlar. Vakıflar Dergisi, 10, 229-233.
• Baltacı, C. (2005). XV.- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. C.I, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Beysanoğlu, Ş. (2003). Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi. C.I, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
• Bizbirlik, A. (2002). 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Boran, A. & Aykaç, R. (2019). Yeni Araştırmalar Bağlamında Diyarbakır Kalesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 42, 273-282.
• Canatar, M. (2013). Vekilharç. TDV İslâm Ansiklopedisi, 43, 10-11.
• Erünsal, İ. E. (1997). Hâfız-ı Kütüb. TDV İslâm Ansiklopedisi, 15, 94-98.
• Es-Sakkâr, S. (2006). Muîd. TDV İslâm Ansiklopedisi, 31, 86-87.
• Gabriel, A. (1940). Voyages archéologiques dans la Turquie Orientale. E. de Boccard.
• Göyünç, N. (1994). Diyarbakır. TDV İslâm Ansiklopedisi, 9, 464-469.
• İlter, F. (1969). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde 12. ve 13. Yüzyıl Artukoğulları Medreselerinin Yeri. Vakıflar Dergisi, 8, 197-208.
• İpşirli, M. (1992). Câbî. TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, 529-530.
• İpşirli, M. (1994). Duâgû. TDV İslâm Ansiklopedisi, 9, 541-542.
• İpşirli, M. (2003). Medrese: Osmanlı Dönemi. TDV İslâm Ansiklopedisi, 28, 327-333.
• İpşirli, M. (2006). Müderris: Osmanlılar’da. TDV İslâm Ansiklopedisi, 31, 468-470.
• İzgi, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim Riyazi İlimler. C.I. İz Yayıncılık.
• Karaca, N. (2011). Diyarbakırda’daki Osmanlı Dönemi Medreseleri, İrfan Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, içinde (371-388). Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri. C.I. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Özaydın, A. (1990). Selçuklu Tarihi, Sultan Muhammet Tapar Devri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özcan, A. (2001). Kapıcı. TDV İslâm Ansiklopedisi, 24, 345-347.
• Özkurt, N. (2011). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Yazı, İrfan Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, içinde (637-660). Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını.
• Top, M. (2011). Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı, İrfan Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, içinde (185-226). Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Tuncer, O. C. (2008). Diyarbakır Vakıf Yapıları, Mahalleleri ve Dinsel Haritası (1511-1950). Vakıflar Dergisi, 31, 1-24.
• Uğur, Y. (2010). Şer‘iyye Sicilleri. TDV İslâm Ansiklopedisi, 39, 8-11.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. TDV İslâm Ansiklopedisi, 42, 479-486.
• Yıldırım, S. & Kılıç, Ü. (2018). Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, 603-627.
• Yınanç, M. H. (1945). Diyarbekir. İslâm Ansiklopedisi, 3, 605-626.