BİR ARKEOLOJİK KAZININ ASLINDA SÖYLEMEDİKLERİ: TEL HALEF’TE OSMANLI BÜROKRASİNİN ÇARESİZLİĞİ

Yıl 2022, Sayı: 30, 204 - 225, 30.06.2022

Remzi Avcı , Ekrem Akman

Öz

Filolojik ve arkeolojik çalışmaların katkısıyla Mezopotamya ve Mısır tarihinin Roma’dan daha eski olduğunun keşfi bu coğrafyalara olan bilimsel ilginin gelişmesine olanak vermiştir. Bu bağlamda Osmanlı coğrafyası neredeyse arkeolojik aktivitelerin merkezi haline gelmiştir. Osmanlı coğrafyasında 19. yüzyılın sonlarında -Avrupalı alaylı ve mektepli (profesyonel-amatör) arkeologların mensubu bulundukları büyükelçilikler ya da kendi adlarına yaptıkları ruhsatlı ve kaçak kazılar olmak üzere önemli arkeolojik kazılar gerçekleştirilmiştir. 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı-Alman siyasi yakınlaşması diğer Avrupalı devletlere nazaran arkeolojik çalışmalarda da Almanların bir ayrıcalık kazanmalarına imkân vermiştir. Bilimsel kaygılarla beraber Alman hükümeti bu kazıları, Osmanlı üzerindeki kültürel yayılmanın bir parçası olarak algılamış ve bu düşünce ile desteklemiştir. Max von Oppenheim (1860-1946) Osmanlı arkeoloji araştırmalarında çok önemli ve özel bir yerde durmaktadır. Oppenheim, 1899 yılında Fırat ve Dicle nehirleri arasında bugünkü Suriye-Türkiye sınırının yakınında bulunan Rasulayn kasabası sınırları içerisindeki Tel Halef adlı antik bir yerleşim yeri olan bölgede antik Guzan kentini keşfetmiştir. Uzun uğraşlar sonucu aldığı izinler ile Tel Halef kazılarına ancak 1911 yılında başlayabilen Oppenheim, yıllarca süren çalışmaları esnasında Ârâmî kral sarayını keşfetmiş ve bugünkü Suriye topraklarında, neredeyse unutulmuş bir kültürün eşsiz eserlerini ortaya çıkararak yurtdışına kaçırmıştır. 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı’nın merkezî gücünün zayıflaması taşrada da belirgin bir şiddette hissedilmişti. Merkez-taşra bürokrasisini derinden sarsan bu arızi durumun olumsuz sonuçları Tel Halef kazıları ve ortaya çıkarılan asar-ı atikayla (tarihi eserler) ilgili uygulama ve politikalarda açık bir şekilde gün yüzüne çıkmıştır. Bu bağlamda bu çalışma, ilk olarak merkez-taşra arasındaki bürokratik görüş ayrılıklarının tarihi eserlerin yurtdışına kaçırılmasına kolaylık sağladığını iddia eder ve bunu Oppenheim’ın Tel Halef kazılarında pratize etmeyi dener. İkinci olarak bu makale bir kısım yerel idarecilerin (Celâleddin ve Hüseyin Kazım Kadri Bey özelinde) tarihi eserlerin kaçırılmasına nasıl engel olmaya çalıştıklarına odaklanır.

Anahtar Kelimeler

Max von Oppenheim, asarı atika, Tel Halef, Osmanlı arkeolojisi, Celâleddin ve Hüseyin Kazım Kadri Bey

Kaynakça

• BOA.DH.İD.28-34/3-24 BOA.DH.İD.129-1-2 BOA.DH.ID.129/2-1-185-1
• BOA.DH.İD.129/2-187-1 BOA.DH.İD.129/2-1-83 BOA.DH.İD.129/2-181-1
• BOADH.İD.129/2-1-12-1 BOA.DH.İD.129/2-1-12-2 BOA.DH.İD.129/1-3
• BOA.DH.İD.129/2-1-9-1 BOA.DH.İD.129/1 BOA.DH.İD.129/2-1-168-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-116-1 BOA.DH.ID.129/2-1-124 BOA.DH.İD.129-2-1-126-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-132-1 BOA.DH.İD.129/2-1-137 BOA.DH.İD.129/2-1-139
• BOA.DH.İD-129/2-1-140-1BOA.DH.İD.129/2-1-141-1BOA.DH.İD.129/2-1-143-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-144-1 BOA.DH.İD.129/2-1-146-1 BOA.DH.İD.129/2-1-147-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-151-1 BOA.DH.İD.129/2-1-169-1 BOA.DH.İD.129/2-1-170-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-171-1 BOA.DH.İD.129/2-1-172-1 BOA.DH.İD.129/2-1-173-1
• BOA.DH.İD.129/2-1-176-1 BOA.DH.İD.129/2-1-183-1 BOA.DH.İD.129/2-1-184-1
• BOA.DHİD.129/2-1-91-1 BOA.DH.İD.129/2/1-94 BOA.DH.İD.129/1-2
• BOA.DH.İD. 28-34 BOA.HR. İD.1445/46-14-1 BOA DH İD. 1445/46-15-1
• BOA.DH. İD 1445/46-15-1 BOA.HR. İD.1445/46-16 BOA. DH. İD.1445/46-19-1
• Avcı, R. (2015). Sömürünün Ulaşım Aygıtları: Bağdat Demiryolu Özelinde Alman Emperyalizmi. Mukaddime, 6(2), 263-282.
• ________. (2021). Kurgu ile Gerçeklik Arasında Alman Oryantalizmi. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Bothmer, J. (2007). Die Gründungsgeschichte des Tell Halaf-Museums. (Doktora Tezi).
• Fachbereich Politik- und Sozialwissenschaften am Institut für Publizistik- und Kommunikationswissenschaften der Freien Universität. Berlin.
• Cholidis, N. (2011). Die geretteten Götter aus dem Palast vom Tell Halaf. Regensburg: Schnell & Steiner.
• Çal, H. (1997): Osmanlı Devleti’nde Asar-ı Atika Nizamnameleri. Vakıflar Dergisi, 26, 391-400.
• Çelik. Z. (2016). Asar-ı Atika. Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti. (Çev. Ayşe Gür). İstanbul: KÜY Yayınları. Drüppel, K. ve Lehmann, C. (2009). Fire bombing of the Tell Halaf Museum in Berlin during World War II
• – reconstruction of the succession of events based on mineralogical investigations. European Journal of Mineralogy, 21, 443–456.
• Gossman, L. (2013). The Passion of Max von Oppenheim: Archaeology and Intrigue in the Middle East from Wilhelm II to Hitler.
• https://www.openbookpublishers.com/product/163/
• Göl, H. (2020). Max Von Oppenheim'in Tell Halaf Tutkusu.Osmanlı Arkeolojisi ve Alman Weltpolitik'i. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Karacakaya, S.F. (2020).Max von Oppenheim’ın Osmanlı Devleti’ndeki siyasi ve Kültürel faaliyetleri (1886-1918).
• (YL Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı.
• Kon, K. (2012). Almanya’nın İslâm Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu. Tarih Dergisi,53, 211-252.
• Al-Maqdissi, M. (2011). Max von Oppenheim zwischen Erfolg und Misserfolg-Aus unbekannten Dokumente.
• Ed. Cholidis, N. (175-180). Die geretteten Götter aus dem Palast vom Tell Halaf, Regensburg:Schnell & Steiner,
• Oppenheim, M. v. (1933). Tell Halaf. A New Culture in Oldest Mesopotamia. London -New York: G. P. Putnam's Sons.
• Oppenheim, M. v. (1908). Der Tell Halaf und verschleierte Göttin Leipzig: J. C. Hinrichs.
• Özbozdağlı, Ö. (2020). Ortadoğu'nun Yağmalanan Hafızası: Almanların Ortadoğu'da Arkeolojik Faaliyetleri (1890- 1914), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Teichmann, G. Ve Völger, G. (2003). Faszination Orient: Max von Oppenheim - Forscher, Sammler, Diplomat. Köln: DuMont-Literatur-und-Kunst-Verlag.
• Teichmann, G. (2001). Grenzgänger zwischen Orient und Okzident. Max von Oppenheim 1860-1946. Ed. Teichmann, G. ve Vögler, G. Faszination Orient. Max
• von Oppenheim:Forscher, Sammler, Diplomat. (10-106). Köln: Dumont Verlag,
• Yelbaşı, C. ve Akman, E. (2021). From ‘brothers in religion’ to ‘bandits’: Chechens in Mardin in the late Ottoman period, Middle Eastern Studies, 1-16.
• https://www.orient-gesellschaft.de/forschungen/) (Erişim: 15.12.2021)
• An Oriental Adventure Max von Oppenheim and his Discovery of Tell Halaf 30 April – 10 August 2014
• https://www.bundeskunsthalle.de/fileadmin/user_upload/01Ausstellungen/tellhalaf/pr_pm_tellhalaf_e.pdf (Erişim: 15.12.2021)
• https://archiv.diplo.de/arc-de/das-politische-archiv/das-besondere-dokument/diplomatenreise-oppenheim-1899/228849 (Erişim: 15.12.2021)