İNGİLİZ KONSOLOSLUK BELGELERİNDE BAĞDAT VİLAYETİ'NDE VEBA SALGINLARI (1875-1877)

Yıl 2022, Sayı: 31, 559 - 589, 26.10.2022

Halil İbrahim Görür

Öz

1875-1877 yıllarında Bağdat’ta ciddi bir veba salgını yaşanmıştır. Özellikle Bağdat İngiliz Başkonsolosluğuna ait yazışma ve kayıtlarda bölgede yaşanan salgına büyük ehemmiyet verilmiştir. İncelediğimiz dönemde söz konusu konsolosluğunun doktoru olan Cerrah Binbaşı William Henry Colvill’in dönemin Bağdat Başkonsolosu Albay John Pigott Nixon’a, İstanbul İngiliz Büyükelçiliğine ve İngiltere Dışişleri Bakanlığına sunmuş olduğu raporlarda ve istatistiki bilgilerde bölgede yaşanan trajedi gözler önüne serilmiştir. Bilhassa salgının zirve yaptığı Nisan-Mayıs aylarında ortaya çıkan ölüm oranları, vebanın bölgede neden olduğu insan kaybının ne boyutlara ulaştığını göstermektedir. Su ve karayolları üzerinde kurulan dahili ve harici karantina istasyonlarına, ev ablukalarına, dezenfekte çalışmalarına ve alınan diğer tüm önlemlere rağmen yaşanılan ölüm vakalarının önüne geçilememiştir. Çalışmamız temel olarak Doktor Collvill’in yukarıda zikrettiğimiz İngiliz makamlarına sunmuş olduğu haftalık-aylık veba raporlarına ve ölüm istatistiklerine, yapılan teşhis ve tedavi çalışmalarına, alınan önlemlere ve değerlendirmelere dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bağdat Vilayeti, Veba, Salgın, Karantina, Bağdat İngiliz Konsolosluğu.

Kaynakça

• TNA. FO. 78/2518, No. 1, No. 2, No. 5, No. 5/1/6, No. 7, No. 7/1, No. 9, No. 9/1, No. 19, No. 20/1, No. 20/2, No. 20/3, No. 20/4, No. 20/5, No. 20/6, No. 20/7, No. 20/9, No. 20/11, No. 20/14, No. 23, No. 25, No. 28, No. 30, No. 33, No. 34, No. 36, No. 38, No. 41, No. 43, No. 45/1, No. 47, No. 48, No. 52, No. 53, No. 53/1.
• TNA. FO. 195/1076, No. 6, No. 7, No. 7/1/5, No. 7/2/6, No. 7/3/22, No. 9, No. 9/1, No. 10, No. 11, No. 11/1, No. 15, No. 15/1, No. 15/2, No. 16, No. 16/1, No. 16/2, No. 17/1, No. 17/2, No. 17/3, No. 19, No. 20, No. 20/1, No. 20/2, No. 23, No. 25, No. 30, No. 36, No. 38, No. 44, No. 45/1, No. 57.
• TNA. FO. 195/1142, No. 18, No. 18/2, No. 18/3, No. 18/5, No. 18/6, No. 19/1, No. 19/2, No. 19/3, No. 19/4, No. 26/1, No. 33, No. 33/1, No. 38, No. 41.
• TNA. FO. 881/2686, Confidential. Ek-1, Ek-2. TNA. FO. 881/3359, Confidential. No.55, No.55/1.
• TNA. FO. 881/2893, Confidential. No. 1, No. 2/1, No. 2/2, No. 2/3, No. 2/4, No. 2/5, No. 2/6, No. 2/7, No. 2/8, No. 2/9, No. 2/10, No. 2/11, No. 2/12, No. 2/13, No. 2/14, No. 2/15.
• TNA. FO. 881/3032, Confidential. No. 2, No. 2/1, No. 2/2. TNA. FO. 881/3086, Confidential.
• TNA. FO. 881/3208, Confidential. No. 1, No. 1/1, No. 1/2, No. 1/3, No. 1/4, No. 1/5, No. 1/6, No. 1/7, No. 2/1, No. 2/2.
• BL. IOR. L/PS/20/C91/1. BL. IOR. L/PS/20/C91/2. BL. IOR. L/PS/20/C91/4.
• BL. IOR. L/PS/20/C30. BL. IOR. L/MIL (Military) /17/15/41/2.
• Ackerknecht, E. H. (2009). Anticontagionism between 1821 and 1867. International journal of epidemiology, 38, 7-21.
• Akyay, N. (1974). Türkiye’de veba salgınları ve veba hakkında eski yayınlar. Mikrobiyoloji bülteni, 8 (2), 209-216.
• Arık, F. Ş. (1991). Selçuklular zamanında Anadolu’da veba salgınları. Tarih araştırmaları dergisi, 15 (26), 27-57. Baysun, M. C. (1997). Bağdat. İslam ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2, 195-211.
• Bin Arif, Şerafeddin. (1309). Basra şehri hakkında topoğrafya-yı tıbbi. Mahmud Bey Matbaası.
• Bulmuş, B. (2012). Plague, quarantines and geoplolitics in the Ottoman Empire. Edinburg University Press.
• Carvalho, S & Mark Z. (2001). The ınternational health regulations in historical perspective. In A. Price Smith (Ed.). Plagues and politics ınfectious disease and ınternational policy. (pp. 235-261). Palgrave Macmillan. Colvill, W. H. (1872). Sanitary report on Turkish Arabia. Transactions of the medical and physical society of Bombay. No. XI (pp. 32-73). Education Society’s Press.
• -------- (1879). Notes on the recent history of the plague in the province of Baghdad. Transactions epidemiological society of London, 4 (1), 9-29.
• Doğan, G. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’nda karantina uygulaması ve Venedik uluslararası sıhhiye konferansı. Hacettepe üniversitesi Türkiyat araştırmaları enstitüsü dergisi, 15, 91-109.
• Dols, M. W. (1974). Plague in early Islamic history. Journal of the American oriental society, 94 (3), 371-383. ------- (1979). The second plague pandemic and ıts recurrences in the middle east: 1347-1894. Journal of the economic and social history of the Orient, 2 (2), 162-189.
• Ekinci, İ. (2006). Basra’nın tıbbî coğrafyası hakkında bazı bilgiler. Fırat üniversitesi orta doğu araştırmaları dergisi, 4 (2), 157-178.
• Eroğlu, C., Babuçoğlu M. & Özdil, O. (2012a). Osmanlı vilayet salnamelerinde Bağdat. Orsam Yayınları.
• ------- (2012b). Osmanlı vilayet salnamelerinde Basra. Orsam Yayınları.
• Ersoy, N., Güngör Y. & Akpınar A. (2011). International sanitary conferences from the Ottoman perspective (1851-1938). Hygiea ınternationalis: an ınterdisciplinary journal for the history of public health, 10(1), 53-79.
• Genç, Ö. (2011). Kara ölüm: 1348 veba salgını ve ortaçağ Avrupa’sına etkileri. Tarih okulu dergisi,10, 123-150.
• Groves, A. N. (1832). Journal of a residence at baghdad during the years 1830 and 1831. Published by James Nisbet.
• Halaçoğlu, Y. (1992). Basra-Osmanlı dönemi. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5, 112-114.
• Hardy, A. (1993). Cholera, quarantine and the english preventive system, 1850-1895. Medical history, 37, 250-269.
• Hurşîd Paşa, M. (1997). Seyâhatnâme-i hudûd (Çev. A. Eser). Simurg Yayıncılık.
• Jones, N. H. (1975). The scientific background of the ınternational sanitary conferences 1851-1938. Published by World Health Organization.
• Kılıç, O. (2004). Eskiçağdan yakınçağa genel hatlarıyla Dünya’da ve Osmanlı Devleti’nde salgın hastalıklar. Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Köşe, A. (2003). Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’de karantina yani usul-i tahaffuzun tarihçesi. Osmanlı bilimi araştırmaları, 5 (1), 89-119.
• Kurat, Y. T. (1962). 1877-78 Osmanlı-Rus harbinin sebepleri. Belleten, 46 (103), s. 567-592.
• Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisadi yapısı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Loftus, W. K. (1857). Travels and researches ın Chaldea and Susiana. Robert Carter & Brothers. Longrigg, S. H. (1925). Four centuries of modern Iraq. Oxford University Press.
• Mullett, C. F. (1949). A century of English quarantine (1709-1825). Bulletin of the history of medicine, 13 (6), 527-545.
• Onul, B. (1980). İnfeksiyon hastalıkları. 6. Basım, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2000). 19. yüzyılda bir Mezopotamya limanı: Basra. Osmanlı İmparatorluğu’nda iktisadi ve sosyal değişim makaleler I. Turhan Kitabevi Yayınları, 171-182.
• Özdemir, H. (2005). Salgın hastalıklardan ölümler 1914-1918. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Panzac, D. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda veba 1700-1850 (Çev. S. Yılmaz). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sarıyıldız, G. (1996). Hicaz karantina teşkilatı (1865-1914). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• -------- (1994). Karantina meclisinin kuruluşu ve faaliyetleri. Belleten, 58 (222), 329-376.
• -------- (2001). Karantina. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 24, s. 463-465.
• -------- (1998). Osmanlılar’da hıfzıssıhha. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 17, 319-321.
• Tholozan, J. D. (1869). Epidemie de peste en mesopotamie en 1867. Victor Massan Et Fils.
• Uludağ, O. Ş. (1938). Son kapitülasyonlardan biri: karantina. Belleten, 2 (7-8), 445-467.
• Ünver, A. S. (1935). Türkiye’de veba (taun) tarihçesi üzerine. Tedavi kliniği ve laboratuvarı dergisi, 5 (18), 70-81.
• Varlık, N. (2017). Akdeniz dünyasında ve Osmanlılarda veba 1347-1600. Kitap Yayınevi.
• -------- (2018). Osmanlılarda veba salgınları. Toplumsal tarih, 296, 30-36.
• -------- (2011). Tâun. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 40, s. 175-177.
• Wellsted, J. R. (1840). Travels to the city of the caliphs along the shores of the Persian Gulf and the Mediterranean. Henry Colburn Publisher, I, 280-302.
• Yıldırım, N. (2006). Osmanlı coğrafyasında karantina uygulamalarına isyanlar “karantina istemezük!. Toplumsal tarih. 150, 18-27.
• The London Gazette, 14 May 1875, Issue, 24208, p. 2627.
• Gökhan, İ. (1998). XIII. ve XIV. yüzyıllarda Mısır ve Suriye’de krizler, kıtlıklar ve vebalar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kara, M. (2008). XI. ve XIV. yüzyıllarda Anadolu ve civar bölgelerde hastalıklar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Al-jumaily, Q. (2012). Instruction to the epidemic history of the late Ottoman Iraq. https://www.academia.edu/4153385/Epidemic_History_of_the_Late_Ottoman_Iraq, (Erişim tarihi: 15.01.2020).