DİN-DEVLET İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA: OSMANLI SÜNNÎLİĞİNİN ŞEKİLLENME VE KURUMSALLAŞMA SÜRECİNİN FİKRÎ ARKA PLANI

Yıl 2023, Sayı: 32 (Dicle Üniversitesi'nin 50. Yılına Özel 50 Makale), 946 - 972, 01.03.2023

Abdullah Ekinci Serkan Şenel

Öz

Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin dini düşünce yapısının tarihsel açıdan şekillenme ve kurumsallaşma evrelerinin Sünnîlik ekseninde nasıl şekillendiğini arka planıyla birlikte incelemeyi amaçlamaktadır. Bahse konu olan birçok araştırmacının tezi, kuruluş döneminde devralınan ve sonrasında şekillenen Sünnî devlet aklının belli bir ahenge sahip olup olmadığı hususunda çeşitli argümanlar ortaya koymaktadır. Araştırmamızda bu iddiaları da konu olarak ehl-i sünnet kavramı özelinde Osmanlı Sünnîliğinin Gazzâli ve İbn Arabî düşüncesinin etkisi ile nasıl şekillendiği ve bunun devlet yönetme pratiğine nasıl etki ettiği tartışılmaktadır. Bilhassa Safevîlerden sonra şekillenen ve genişleyen, Osmanlı “öteki” söylemi, İslâmın hamilik rolüne girişme ve evrensel İmparatorluk iddiası, dini düşünce yapısı etrafında şekillenmiştir. Çalışmamızda olgusal bakış açısı üzerinden söz konusu sürecin izleri takip edilerek devralınan ve gelinen noktada kemikleşen Osmanlı Sünnî devlet aklının dinamiklerini etkileyen tarihsel aşamalar irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Sünnîlik, Şiîlik, Din, Devlet

Kaynakça

• BOA, Y.MTV. 49/122 BOA, Y.MTV. 166/127 BOA, BEO. 1678/125835
• BOA, Y.MTV. 166/127
• BOA, DH.MKT. 2147/109
• BOA, BEO 3428/25788
• BOA, MF.MKT.1162/48
• BOA, MF.MKT. 422/33
• BOA, Y.MTV. 90/76
• Akça, G. (2010). Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar. Palet Yayınları.
• Aksoy, H. (1994) Dursun Fakih. TDV İslam Ansiklopedisi. (10), 7-8.
• Arpaguş, H. K. (2014). Osmanlı ve Geleneksel İslam. İFAV.
• Atçıl, A. (2019). Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu'nda Âlimler ve Sultanlar. Klasik.
• Babinger, F. (2015). Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. La Kitap Yayınları.
• Baltacıoğlu-Brammer,A.(2014). The Formation of Kızılbaş Communities in Anatolia and Ottoman Responses,1450s-1630s. Int.J. Turkish Studies 20 (1&2), 21-48.
• Barkan, Ö. L. (2013). Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1586). Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Barkey, K., & Kılıç, E. (2016). Farklılıklar İmparatorluğu Osmanlılar Karşılaştırmalı Tarih Perspektifinden Osmanlılar. Versus.
• Baz, İ. (2019). Kadızadeliler Sivasiler tartışması. OTTO.
• Bilkan, A. F. (2019). Fakihler ve Sofuların Kavgası. İletişim.
• Bilkan, A. F. (2021). Osmanlı İmparatorluk İdeolojisi: Klasik Dönemde Din, Toplum ve Kültür (1451-1603). İletişim Yayınları.
• Burke, P. (2021). Tarih ve Toplumsal Kuram. Islık Yayınları.
• Cengiz, O. (2019). 16. yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları: Çivizade – Ebussuud- Birgivi. Ketebe.
• Çağrıcı, M. (1996) Gazzâlî. TDV İslam Ansiklopedisi. (13), 489-505.
• Çıpa, H. E. (2019). Yavuz'u Yaratmak: Osmanlı Dünyasında Saltanat Veraseti Meşruiyet ve Tarihi Hafıza. Kitap Yayınevi.
• Çubukçu, İ. A. (1964). Gazzalî ve Şüphecilik. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, LII.
• Darling, L. T. (2000). Contested Territory: Ottoman Holy War in Comparative Context.Studia Islamica, 9(91), 133-163.
• Derin, T. (2018). Devlet İnşası ve Mezhepleşme Çağında Sufiler. In Osmanlı Dünyası (pp. 124-141). ALFA.
• Durmus, A. (2021). Kadizadeliler Hareketi: Osmanlı Hanefilerinin Hanefiliğe Eleştirisi. Ketebe.
• Emecen, F. M. (2017). Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Emecen, F. M. (2020). Osmanlı Klasik Çağında Hilafet ve Saltanat. Kapı Yayınevi.
• Erhat, A. (1996). Mitoloji Sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Esen, M. (2019). Ehl-i Sünnet Kavramın Doğuşu ve Gelişim Süreci. Ankara Okulu.
• Fleischer,C.H. (1999). Mehdi ve Binyıl: Osmanlı Emperyal İdeolojisi’nin Gelişimi. Osmanlı, ed. Güler Eren, (VII), 149-161.
• Fleischer, C. H. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aydın ve Bürokrat Tarihçi Mustafa Âli (1541-1600). Çev. Ayla Ortaç, Doğu Batı Yayınları.
• Genç, V. (2019). Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlîsî. TTK.
• Gibbons, H. A. (2017). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Altınordu Yayınları.
• Güler, İ. (2019). Sünnîliğin Eleştirine Giriş. Ankara Okulu.
• Gümüşoğlu, H. (2020). Osmanlı'da Mezhep. Ensar.
• Gündüz, M. (2015). Osmanlı Eğitim Mirası. Doğu Batı Yayınları.
• Hakyemez, C. (2016). Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii ittifakı. Kitap Yayınevi.
• Hassan, Ü. (2017). Osmanlı: Örgüt, İnanç, Davranış'tan Hukuk İdeoloji'ye. İletişim.
• İnalcık, H. (2016). Osmanli İmparatorluğu Klasik Cağ 1300- 1600. YKY.
• İbn-i Battuta. (Yılı Belirtilmemiş). Büyük Dünya Seyahatnamesi. Yeni Şafak.
• İlhan, A. (1995). Fedâihu’l-Bâtıniyye. TDV İslam Ansiklopedisi, (12), 291- 292.
• İmber, C. (2016). Ufukların Sultanları Osmanlılar, Elips Kitap.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1: Klasik dönem (1302-1606) siyasal, kurumsal ve ekonomik gelişim. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2019). Osmanli Tarihinde İslamiyet ve Devlet. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karadaş, C. (2018). Muhyiddn İbn Arabî ve Düşünce Dünyası. OTTO.
• Karakaya Stump, A. (2020). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarih Yazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karamustafa, A. T. (2008). Tanrının Kural Tanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Toplulukları, 1200-1550. YKY.
• Kâtip Çelebi (2008). Mîzânü’l-Hakk Fî İhtiyâri’l-Ehakk. Çev. Orhan Şaik Gökyay. Kabalcı.
• Kemal, Y., & Saraç, M. A. (2003). Aşıkpaşazade Osmanoğulları'nın Tarihi. K Kitaplığı.
• Keskintaş, O. (2017). Adalet, Ahlâk ve Nizam: Osmanlı Siyasetnameleri. İletişim Yayınları.
• Kevserânî, V. (2017). Fakih ve Sultan: Osmanlı ve Safevîlerde din-devlet ilişkisi. İşaret Yayınları.
• Kınalızâde Ali Efendi (2020). Ahlâk-ı Alai: Devlet ve Aile Ahlâkı. Çağdaş Kitap.
• Korkmaz, S. (2019). Karizma Dindarlığı. Fecr Yayınları.
• Korkmaz, F. (2018). Gazali'de devlet. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1991). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu. TTK.
• Köprülü, M. F. (2012). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Akçağ.
• Köprülü, M. F. (2017). Anadolu'da İslamiyet. ALFA.
• Krstic, T. (2015). Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları: 15. 17. yüzyıllar. Kitap Yayınevi.
• Laoust, H. (2016). Gazzâli’nin Siyaset Anlayışı. Pınar Yayınları
• Laoust, H. (2017). İslâm'da Ayrılıkçı Görüşler. Pınar.
• Lekesiz, H. (1997). XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Lekesiz, H. (1999). Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemânın Rolü. Osmanlı. Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları. (VIII), 80-84.
• Lindner, R. P. (2020). Ortaçağ Anadolu'sunda Göçebeler ve Osmanlılar. İmge.
• Magemizoğlu, G. (2021). İmparator'un İmgesi. Fatih Sultan Mehmed'in Kamusal İmajı ve İmparatorluk Siyaseti. Selenge.
• Mélikoff, I. (1999). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Cumhuriyet Kitapları.
• Mélikoff, I. (2021). Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos.
• Menekşe, Ö. (2019). Osmanlı Toplumunda Zındıklık. Bilge Kültür Sanat.
• Merçil, E. (1992). Büveyhiler, TDV İslam Ansiklopedisi. (VI), 496-500.
• Ocak, A. Y. (2006). Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefai Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım). Belleten, 70(257), 119-154.
• Ocak, A. Y. (2020). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Timaş.
• Ocak, A. Y. (2020). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. Timaş.
• Ocak, A. Y. (2021). Osmanlı imparatorluğu ve İslam. ALFA.
• Okumuş, E. (2019). Osmanlı'da Dini Meşrûiyet. Maarif Mektepleri Yayınları.
• Önal, R. (2018). Osmanlı Coğrafyasında Sünnî Düşüncenin Resmî İdeoloji Olarak Benimsenmesi Üzerine Sosyo-Jeopo-Teolojik Analizler. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. (10), 4, 1258-1275.
• Öz, M. (2021). Kanun-I Kadîmin Peşinde: Osmanlıda "Çözülme" ve Gelenekçi Yorumları: (XVI. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıl Başlarına). Dergâh.
• Özbaran, S. (2017). Bir Osmanli Kimliği: 14.-17. yüzyıllarda Rum/Rumi Aidiyet ve İmgeleri. Kitap Yayınevi.
• Öztürk, Y. (2008). Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Hakkında Bazı Görüşler. Kuruluş ve Çöküş Süreçlerinde Türk Devletleri Sempozyumu Bildirileri (5-6 Kasım 2007). Haz. Mehmet Alpargu, M. Bilal Çelik. Sakarya Üniversitesi Basımevi.
• Refik, A. (2021). Osmanlı Devrinde Hoca Nüfuzu. Dorlion.
• Saray, M. (1999). Türk-İran İlişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sarıkçıoğlu, E. (2003). Mehdî. TDV İslam Ansiklopedisi. (28), 371-374.
• Şahin, H. (2007) Otman Baba. TDV İslam Ansiklopedisi, (34): 6-8.
• Şahin, H. (2014). Selçuklu ve Erken Osmanlı Döneminde Vefâiyye Tarikatı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları Dergisi, (70), 39-54.
• Şahin, H. (2021). Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Toplumunda Dini Zümreler (1300-1400). YKY.
• Şahin, K. (2013). Empire and power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World. Cambridge University Press.
• Şeker, F. M. (2015). Osmanlı İslam tasavvuru. Dergâh Yayınevi.
• Şeriati, A. (2017). Ali Şiası Safevi Şiası. Fecr.
• Şeşen, R. (2002). İlk Devir Osmanlı Âlimleri ve Yazdıkları Eserler. Türklük Araştırmaları Dergisi. (12), 261-292.
• Şeşen, R. (2019). Halifelik Kurumu ve Tarihi. Yeditepe Yayınları.
• Turan, O. (1969). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi. Turan Neşriyat Yurdu.
• Wittek, P. (1995). Osmanli İmparatorluğu'nun Doğuşu. Pencere Yayınları.
• Yıldırım, M. İ. (2013). İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt: VII. Ketibe: Fatih Sultan Mehmed Devri, 1451-1481. TTK.
• Yıldırım, R. (2020). Aleviliğin Doğuşu: Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri 1300-1501. İletişim Yayınları.
• Yılmaz, H. (2016). İran’dan Sünnî Kaçışı ve Osmanlı Devleti’nde Safevî Karşıtı Propagandanın Yaygınlaşması: Hüseyin b. Abdullah el-Şirvânî’nin Mesiyanik Çağrısı. In Osmanlı'da İlim ve Fikir Dünyası. Klasik.
• Yılmaz, K. (2020). Koçi Bey Risalesi. Akçağ.
• Zilfi, M. C. (2008). Klasik Dönem Sonrası Osmanlı Uleması 1600-1800. Çev. Mehmet Faruk Özçınar. Birleşik.