SINIRDA EŞKIYALIK: DOSKİ AĞASI REŞO İLE ORAMARİ AĞASI CELO’NUN EŞKIYALIKLARI

Yıl 2023, Sayı: 32 (Dicle Üniversitesi'nin 50. Yılına Özel 50 Makale), 222 - 253, 01.03.2023

Murat Alandağlı

Öz

Osmanlı-İran sınırında yer alan Hakkari’nin özellikle Gevar (Yüsekova) kazasının Doski ve Oramari Nahiyeleri, sınır hattında yer almaları ve yüksek, sarp dağlar ile derin uçurumların oluşturduğu bir beşerî yapıya sahip olmalarıyla ünlüdür. Haliyle buralarda tam olarak idarî bir düzen tesis etmek güçleşmiş, eşkıyalar kol gezer olmuştur. Tam olarak neden eşkıyalık ettikleri bilinmese de Reşo ve Celo’nun bölgenin bu yapısından fazlasıyla istifade ettiklerini anlaşılmaktadır. Doski Ağası Eşkıya Reşo’nun yirmi beş yılı bulan haraketliliği, Oramari Ağası Eşkıya Celo’nun kendisine katılmasıyla farklı bir boyuta erişmiştir. Bölgedeki Başıbozuk Arnavut askerlerine saldırı ile vergi tahsildarı Han Abdal’ın öldürülmesi hadiseleri adeta bardağı taşıran son damla olmuştur.
Osmanlı İmparatorluk idaresi idarî, askerî, malî ve beşerî anlamdaki tüm çıkmazlara rağmen eşkıyaları yakalamak için merkez-taşra işleyişini sürdürmüştür. Yereldeki aşiretlerin de desteğini alarak sık sık sınırın diğer yakasına geçen eşkıyaları yakalamak için sıkı bir takip başlatılmıştır. Neticede ailesi, bir kısım taraftarı ve esirlerinden oluşan adeta “sınır eşkıyası” tabiri ile özdeşleşecek olan Eşkıya Reşo yakalanmıştır. Akabinde örneklerine mahal vermemek, sükûneti sağlamak için Reşo’nun Girit’e gönderilmesi planlanmıştır. Ancak yerelden yükselen Reşo’nun affedilmesi talebi nedeniyle bu düşünceden vazgeçilmiştir. Daha ziyade idarî, malî ve sosyo-kültürel etkenlerin körüklediğini düşünüldüğünde Eşkıya Reşo ve Celo’nun uygunsuzluklarının bitirilmesiyle bölgede yine özlenen sükûnet tesis edilememiştir.

Anahtar Kelimeler

Eşkıya Reşo, Eşkıya Celo, Doski, Oramari, Hakkari, Gevar

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1991). Osmanlı kanunnameleri ve hukuki tahlileri, III. kitap, yavuz sultan selim kanunnameleri. Fey Yayınları.
• Akyol, H. (2020). “Eşkıya türküleri”, Z Dergisi IV, Kültür sanat şehir mevsimlik tematik dergi eşkıya türküleri (Erişim: 02.06.2022)
• Arvas, T. Z. (2010). Hakkari nasturileri (1836-1936). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Tez No. 257399).
• Atmaca, M. (2018). “Fermanü’s-sultan boş beyne’l-ekrâd”: Osmanlı imparatorluğu’nun doğusunda şakiler, hırsızlar ve batılı seyyahlar”, Kebikeç, 45, 7-34.
• Badem, C. (2007). “Kırım savaşları sırasında isyanlar ve asayiş sorunları (1853-1856)”, Savaştan barışa: 150. Yıldönümünde kırım savaşı ve paris anlaşması (1853-1856), 22-23 Mayıs 2006, İstanbul üniversitesi edebiyat fakültesi, tarih araştırmaları merkezi, 283-322.
• Bardakoğlu, A. (1995). “Eşkıya”, DİA. C.XI, Diyanet Vakfı Yayınları, 463.
• Barkey, K. (1999). Eşkıyalar ve devlet: Osmanlı tarzı devlet merkezileşmesi, (Çev. Zeynep Altok). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Baskın, Faris, Yüsekova, 24.11.2021.
• Bilmen, Ö. N. (1996). Hukuki islamiyye ve ıstılahatı fıkhiyye kamusu. Bilmen Basım ve Yayınevi.
• BOA. Bab-ı Asafi, Mektubi Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM.)58/16-1.
• BOA. İrâde - Dahiliye (I.DH.) 238/14401-01; 206/11912, 1, 18.Ca.1265; 206/11912, 2, 25.Ca.1265; 206/11912, 3, 27.Ca.1265; 206/11912, 4, 23. M.1266; 206/11912, 5, 04.S.1266; 206/11912,2. 25.C.1265; 206/11912,3, 27.Ca.1265; 237/14341, 1. 5 N. 1267; 237/14341, 2.7 N.1267; 237/14341, 3.29 N.1267; 237/14341,1. 5 N.1267; 238/14401; 238/14401-01, 22 L.1267; 238/14401-02, 11 Ramazan 1267; 238/14401-3, 15 Ramazan 1267; 279/017507, 04, 16. Z. 1269; 279/017507-2, 9 Safer 1269; 279/17507-1, 19. Za.1269.
• BOA. İrâde - Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) 160/4649, 1. 19 S.1266; 160/4649, 3. 6. Ra.1266; 160/4649-01,03 19 S. 1266, 06 Ra. 1266; 160/4649-1, 16 Ra.1266; 163/4765-02, 27. Safer 1266; 163/4765-03,05 19 R.1266 ve 24 R. 1266; 163/4765-05, 24 R.1266; 163/4765-2, 27 Safer 1266; 163/4765-3, 19 R.1266; 163-4765-05, 24 R.1266
• BOA. Masârifât Muhasebeciliği Defterleri (ML.MSF.d) 9075, 30 Ca. 1266, s.1-5.
• BOA. Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL) 23/37-5 ve 7, 13 Receb (12)64; 230/39-1, Gurre-i Ca. 1265; 230/39-2, 19.Ca.1265; 257/70-01, 15 C.1269; 755/41, 25 Şaban 1274.
• BOA. Sadâret Âmedî Kalemi Defterleri (A.AMD):22/98; 42/38, 1.
• BOA. Sadâret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.UM) 381/76, 2 Ca. 1276; 4/54, 1; 441/80, 29.Ra.1277
• BOA. Yıldız Esas Evrakı (Y.EE)33/6, H.06.04.1327
• Buturovic, A. & Schick, İrvin C. (2009). “Giriş”, Osmanlı döneminde balkan kadınları: toplumsal cinsiyet, kültür tarih. Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Canan, Esat, Yüsekova, 24.11.2021.
• Çadırcı, M. (1991). Tanzimat döneminde anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapıları. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çetinsaya, G. (1999). “II. Abdülhamid döneminde kuzey Irak'ta tarikat, aşiret ve siyaset”, Divan, 2, 153-168.
• Durdu, M. (2020). “İsyanları sebebiyle bazı Arnavutların Anadolu’ya sürgün edilmelerine dair sosyo-politik bir inceleme (1847-1851)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 43, 410-427.
• Ekinci, M. R. (2021). “Mîr-i aşiretten eşkiyalığa: aşiret hanedan üyelerinin makbulden madunlaşma sürecine bakış 1800-1855”, Jimar, 16 (8), 143-168.
• Erdoğan, M. (1998). Fıkıh ve hukuk terimleri sözlüğü. Rağbet Yayınları.
• Faroqhi, S. (2000). “18. Yüzyıl Anadolu kırsalında suç, kadınlar ve servet”, modernleşmenin eşiğinde Osmanlı kadınları. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (2016). “Osmanlı Anadolusu’nda eşkıyalar, asiler ve otorite”, devletle başa çıkmak, Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasal çatışmalar ve suç 1550-1720, (Çev. Hamide Koyukan Bejsovec), Alfa Yayınları.
• Gökalp, Z. (2009). Kürt aşiretleri hakkında sosyolojik tetkikler. Kaynak Yayınları.
• Gulord, Molla Abdülmecid, Yüksekova, 24.11.2021.
• Hobsbawm, E. J. (2011). Eşkıyalar, (Çev. Osman Akınhay). Agora Yayınları.
• Işıksel, G. (2012) “16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı-Safevi sınırında eşkıyalar: bir çözümleme denemesi”, Kebikeç, 33, 35-48.
• İnalcık, H. (1996). “Sened-i ittifak ve gülhane hatt-i hümayûnu”, Osmanlı imparatorluğu, toplum ve ekonomi. Eren Yayınları.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı imparatorluğu klasik çağ 1300-1600. (Çev. Ruşen Sezer), Yapı Kredi Yayınları.
• Kallek, C. (1993). “Çeki”, DİA. C.VIII, Diyanet Vakfı Yayınları, 251.
• Kaplan, Y. (2019). “Aşireti ortaya çıkaran temel etmenler”, Türkiye’de aşiret tartışmaları, (Haz. Suvat Parin), Bağlam Yayınları, 277-297.
• Kılıç, D. A. (2005). Abbasi devletinden hakkari beyliğine, irisân beyleri. Tarih Düşünce Kitapları Yayınları.
• Kodaman, B. (1987). “Osmanlı devrinde doğu Anadolu’nun idari durumu”, Belgelerle Türk Tarihi, XXV, 31-37.
• Kodaman, B. (1987). II. Abdülhamid devri doğu Anadolu politikası. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 67/A.21, 12-22.
• Köksal, O. (2006). “Osmanlı Hukukunda bir ceza olarak sürgün ve iki osmanlı sultanının sürgünle ilgili hatt-ı hümayunları”, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 19, 283-341. McDowall, D. (2004). Modern kürt tarihi. (Çev. Neşenur Domaniç), Doruk Yayınları.
• Moreau, O. (2010). Reformlar çağında Osmanlı imparatorluğu & Askeri ‘‘Yeni düzen’’in insanları ve fikirleri 1826-1924. (Çev. Işık Ergüden), Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Natali, D. (2009). Kürtler ve devlet, ırak, Türkiye ve İran’da ulusal kimliğin gelişmesi. (Çev. İbrahim Bingöl), Avesta Yayınları.
• Öğün, T. (2010). Doğu’nun mîrlerine son veda: Cizreli izzeddin şîr bey ve isyanı. Yeditepe Yayınları.
• Öz, M. (2003). “Ottoman provincial administration in eastern and southeastern anatolia: the case of bidlis in the sixteenth century”, Ottoman borderlands: İssues, personalities, and political changes, (Ed. K. Karpat), Üniversity of Wisconsin Press, Madison.
• Öz, M. (2017). “Modernleşme öncesinde osmanlı toplumunda eşkiyalık hareketlerinin niteliği ve özellikleri”, Osmanlı’dan günümüze eşkıyalık ve terör. (Ed. Osman Köse), İlkadım Belediyesi Yayınları, 11-21.
• Özcan, A. (1992). “Başıbozuk”, DİA, C.V, Diyanet Vakfı Yayınları, 130.
• Özcoşar, İ. (2017). “Sultan ve mir”, Osmanlı devleti ve kürtler. (Ed. İbrahim Özcoşar & Shahab Vali), Kitap yayınları, 9-37.
• Özkaya, Y. (2002). “XVIII. Yüzyılda taşra yönetimine genel bir bakış”, Türkler, XIII, Yeni Türkiye Yayınları, 699-709.
• Öztürk, M. (1990). “XVIII. Yüzyılda Antakya ve çevresinde eşkıyalık olayları”, Belleten, 54 (211) , 963-993.
• Pıerce, L. (2000). “Ekberiyet, cinsellik ve toplum düzeni: toplumsal cinsiyetle ilgili osmanlı söz dağarcığı”, Modernleşmenin eşiğinde osmanlı kadınları. (Ed. Madeline C. Zilfi, Çev. Necmiye Alpay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 161-187.
• Takvim-i Vekayi, Def’a: 343, 345, 351.
• Tapper, R. (2004). İran’ın sınır boylarında göçebeler, Şahsevenlerin Toplumsal ve politik tarihi. (Çev. F. Dilek Özdemir). İmge Yayınları.
• Uluçay, M. Ç. (1958). “Üç eşkıya türküsü”, Türkiyat mecmuası, XIII, 85-100.
• Vanlı, İ. Ş. (1997). Batılı eski seyyahların gözüyle Kürtler ve kürdistan. Avesta Yayınları.
• Yalçın, Heckmann, L. (2002). Kürtlerde aşiret ve akrabalık ilişkileri. (Çev. Gülhan Erkaya). İletişim Yayınları.
• Yücel, Y. (1974). “Osmanlı imparatorluğunda desantrilizasyon (adem-i merkeziyet) dair genel gözlemler”, Belleten, 38 (152), 657-708.