Şırnak ve Çevresinde Maden Araştırmaları ve Kömür Madenciliği (1868-1907)

Yıl 2024, Sayı: 35, 1 - 24, 29.02.2024

Ahmet Gülenç

https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1340548

Öz

Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyılda başlayan makineleşmeye bağlı olarak madencilik faaliyetleri hız kazanmıştır. Özellikle vapur, tren ve seri üretim yapan bazı fabrikaların ihtiyaç duydukları enerjinin karşılanması için devlet genelinde maden arama ve üretim faaliyetleri artış göstermiştir. Bu dönemde maden arama ve üretimin yapıldığı yerlerden biri de Şırnak ve çevresidir. Şırnak’ta bulunan Cudi Dağı’nın kuzeyinde yer alan Hacı Behram kömür madeni ve aynı dağın güneyinde yer alan Harbul kömür madeni, XIX. yüzyılın ikinci yarısında keşfedilmiştir. Bölgede madenlerin keşfi ile birlikte merkezi idare tarafından bölgeye, madenlerin çıkarılması için bazı uzman madenciler gönderilmiştir. Hacı Behram ve Harbul madenlerinden çıkarılan kömür, Dicle nehri üzerinde bulunan kelekler ile Bağdat'a taşınır ve buradaki vapurların enerji ihtiyacını karşılamak için kullanılırdı. Şırnak çevresinde çıkarılan kömür zaman içerisinde yerli ve yabancı teşebbüslerin ilgisini çekmiştir. Yabancılar, kömürün ihtiyaç olan bölgelere daha hızlı ulaşması için Harbul’dan başlamak üzere Bağdat Demiryolu hattına bağlanacak şekilde yeni bir hattın yapılmasını gündeme getirmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Maden, Kömür, Şırnak, Hacı Behram, Harbul

Mineral Exploration and Coal Mining in Shernak and its Surroundings (1868-1907)

Öz

With the beginning of mechanization in the Ottoman Empire in the 19th century, interest in mining increased. In order to meet the energy needs of steamships, trains and some factories engaged in mass production, mineral exploration and production activities had increased throughout the country. One of the places where mineral exploration and coal production was concentrated in this period was Shernak and its surroundings. The Haci Behram coal mine located to the north of the Cudi Mountain in Shernak and the Harbul coal mine located to the south of the same mountain were discovered in the second half of the 19th century. With the discovery of the mines, some experts were sent to the region by the central administration for production. The coal extracted from the mines of Hacı Behram and Harbul was transported by keleks on the Tigris to Baghdad and used to meet the energy needs of the ferries there. Towards the end of the 19th century, domestic and foreign entrepreneurs accelerated their attempts to get mining concessions. Foreign entrepreneurs had brought forward the construction of a new line starting from Harbul and connecting to the Baghdad Railway line for the transportation of coal.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Mine, Coal, Shernak, Haci Behram, Harbul.

Kaynakça

• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO): Dosya/Gömlek No: 3242/243080, 29 Teşrinievvel 1323 (11 Kasım 1907).
• Dâhiliye Nezâreti Şifre Evrakı (DH. ŞFR): Dosya/Gömlek No: 382/62, 5 Haziran 1323 (18 Haziran 1907).
• Haritalar (HRT.h): Dosya No: 815, 6 Nisan 1327 (19 Nisan 1911).
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK. AZJ): Dosya/Gömlek No: 43/43, 4 Şevval 1319 (14 Ocak 1902).
• İrade İmtiyazat ve Mukavelat (İ.İMT): Dosya/Gömlek No: 1/6, 13 Şaban 1311 (19 Şubat 1894).
• İrade Orman ve Maâdin (İ.OM): Dosya/Gömlek No: 12/43, 18 Kânunuevvel 1323 (31 Aralık 1907).
• Sadâret Divan Mukavelenameler (A.DVN. MKL): Dosya/Gömlek No: 15/33, 25 Safer 1295 (28 Şubat 1878).
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): Dosya/Gömlek No: 2149/25, 1 Rabiulahir 1303 (7 Ocak 1886); 256/14, 2149/28, 9 Kânunusani 1289 (21 Ocak 1874); 523/31, 4 Ramazan 1314 (6 Şubat 1897); 539/1, 29 Teşrinievvel 1323 (11 Kasım 1907).
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT. MHM): Dosya/Gömlek No: 430/92, 16 Ramazan 1285 (31 Aralık 1868); 443/39, 9 Şevval 1289 (10 Aralık 1872); 440/40, 18 Zilhicce 1285 (1 Nisan 1869); 469/48, 11 Şevval 1290 (2 Aralık 1873); 469/49, 12 Şevval 1290 (3 Aralık 1873); 443/39, 9 Şevval 1289 (10 Aralık 1872); 440/12, 15 Zilhicce 1285 (29 Mart 1869).
• Maliye Nezâreti, Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM.): Dosya/Gömlek No: 682/40, 8 Haziran 1324 (21 Haziran 1908).
• Orman ve Maâdin ve Ziraât Nezâreti İstatistik İdaresi 1323 Senesi Maâdin İstatistiği. (1325). Dersaadet: Mahmud Beg Matbaası.
• Orman ve Maâdin ve Ziraât Nezâreti İstatistik İdaresi 1324 Senesi Maâdin İstatistiği. (1326). Dersaadet: Mahmud Beg Matbaası.
• Vilayet-i Diyarbekir Salnamesi, 8. Def’a, 1293.
• Vilayet-i Diyarbekir Salnamesi, 12. Def’a, Kısm-ı Evvel, 1302.
• Vilayet-i Diyarbekir Salnamesi, 16. Def’a, 1317.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, 1926-1927.
• Düstur, Birinci Tertip, C. 1, Matbaa-i Amire, İstanbul 1289.
• Düstur, Birinci Tertip, C. 2, Matbaa-i Amire, İstanbul 1290.
• Düstur, Birinci Tertip, C. 5, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937.
• Ahmet Refik (1931). Osmanlı devrinde Türkiye madenleri (967-1200). İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.
• Akalın, U. S. & Tüfekçi, S. (2014). Türkiye’nin petrol politikaları ve enerji özelleştirmelerine bir bakış. Journal of Economic Policy Researches, 1(1), 51-66.
• Bayartan, M. (2008). XIX. yüzyılda Osmanlı madenlerinin coğrafi dağılışı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X(1), 137-155.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. C.2, Paris.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun iktisadi şartları hakkında bir tetkik. Ankara: TTK Basımevi.
• Farley, J. L. (1872). Modern Turkey. London: Hurst and Blackett.
• Farley, J. L. (1862). The resources of Turkey, London: Longman, Green, Longman and Roberts.
• Genç, M. (2019). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökmen, E. (2007). II. Abdülhamit dönemi Osmanlı maden imtiyazları (1878-1899). Belleten, 71(262), 969-996.
• Gülenç, A. (2022). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şırnak tarihi (idari, sosyal ve ekonomik yapı, 1853-1929). Konya: Palet Yayınları.
• Hall, W.H. (1918). Reconstruction in Turkey. New York.
• Hut, D. (2006). Musul vilayeti’nin idarî, iktisadî ve sosyal yapısı (1864-1909). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). İstanbul.
• İnalcık, H. ve Quataert, D. (1994). An economic and social history of the Ottoman Empire 1300-1600. C.1, Cambridge: Cambridge University Pres.
• İnalcık, H. (2000). İmtiyazat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.22, Ankara: TDV Yayınları.
• Jastrow, M. (1917). The war and the Bagdad railway. Philadelphia: J.B. Lippincott Company.
• Kazgan, H. (2023). Osmanlı’dan Cumhuriyete Şirketleşme, Efil Yayınları, İstanbul.
• Keskin, Ö. (2011). Osmanlı Devleti’nde maden hukukunun tekâmülü (1861-1906). OTAM, 29, 125-147.
• Kurat, A. N. (1953). Türk-İngiliz münasebetlerinin başlangıcı ve gelişmesi (1453-1610). Ankara: TTK Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisâdî yapısı. Ankara: TTK Yayınları.
• Lewin, E. (1916). The German road to east, London: William Heinemann.
• Mears, E. G. (1924). Modern Turkey: a politico-economic ınterpretation, 1908-1923. New York: The Macmillan Company.
• Ökçün, G. (1969). XX. yüzyıl başlarında Osmanlı maden üretiminde Türk, azınlık ve yabancı payları. Prof.Dr. Yavuz Abadan’a Armağan, Ankara: AÜSBF Yayınları.
• Özdamar, T. (2022). Osmanlı madenlerinde Fransız sermayesi ve Galata bankerleri, İzmir: Duvar Yayınevi.
• Pamuk, Ş. (2000). A monetary history of the Ottoman Empire. New York: Cambridge University Press.
• Pamuk, Ş. (1995). 19. yüzyılda Osmanlı dış ticareti, C. 1, Ankara: T. C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Quataert, D. (1985). 19. yy’da Osmanlı Devleti’nde madencilik. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Saydam, A. (2015). Osmanlı medeniyeti tarihi. İstanbul: Kitabevi Yayınları,
• Sevinç, N. (1978). Osmanlılar’da sosyo-ekonomik yapı 1. İstanbul: Kutsun Yayınevi,
• Thobie, J. (1977). Intérêts et impérialisme Français dans l’Empire Ottoman (1895-1914). Paris: Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale.
• Tızlak, F. (1995). Osmanlı maden işletmeciliğinde kanunnâmeden nizamnâmeye geçiş ve 1861 tarihli maden nizamnâmesi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 98, 75-91.
• Tızlak, F. (1991). Osmanlı döneminde Keban-Ergani yöresinde madencilik (1780 -1850). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Elazığ.
• Yetişgin M. ve Özdamar, T. (2018). Osmanlı şehirlerinde Belçika şirketlerinin altyapı faaliyetleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 37(64), 273-308.
• Yurtoğlu, N. (2017). Cumhuriyet döneminde Türkiye’de petrol arama politikaları (1923-1950). Gazi Akademik Bakış, 10(20), 145-168.