Molla Sadrâ’da Vâcibü’l-Vücûd’un İspatında Burhan-ı Hareket

Yıl 2024, , 729 - 750, 24.06.2024

Sedat Baran

https://doi.org/10.61304/did.1431559

Öz

İlk muharrik burhanı da denilen hareket burhanı, felsefe tarihinin en eski kozmolojik burhanlarından biridir. İlk defa Aristoteles tarafından açıklandığı için onun adıyla özdeşleşmiştir. Molla Sadrâ, Aristoteles’in burhanını Vâcibü’l- Vücûd’un varlığını ispatlama yeterliliğine sahip olmadığı gerekçesiyle kabul etmez ve yeni bir hareket burhanı açıklar. O, hareketi varlığın zâtî niteliği olarak kabul eder, hareket burhanını da Aristoteles’in aksine kozmolojik değil, ontolojik olarak ele alır. Molla Sadrâ bu burhanı; hareketin mahiyeti, gereksinimi, türü, muharrike ihtiyacı ve muharrik türleri olmak üzere beş öncül üzerine bina eder. O, ilk muharriki etkin illet ve ereksel illet düzleminde âlem ile ilişkili gördüğü için hem hareketin fâili hem de hareketin ereği bağlamında Vâcibü’l-Vücûd’u ispatlamaya çalışır. Molla Sadrâ, hareket burhanıyla mümkün varlıkların fâil illete olan ihtiyacını açıkladığı gibi, imkân âlemindeki düzeni ve cevherî hareket ile mümkün varlıkların yetkinleşme çabalarını da açıklar. Bu çalışmada Molla Sadrâ’nın hareket burhanı ile Aristoteles’in hareket burhanının farkı ele alınmış ve Molla Sadrâ’nın hareket burhanının Vâcibü’l- Vücûd’u ispatlama yeterliliği incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Felsefesi, Vâcibü’l-Vücûd, İlk Muharrik, Hareket, Molla Sadrâ

Burhan al-Harakat in the Proof of Wajib al-Wujud in Mulla Sadra

Öz

For centuries in philosophy, there has been an argument known as the “proof of motion” or the “first proof of motion.” This argument was first laid out by Aristotle. Mulla Sadra found Aristotle’s argument unconvincing due to perceived limitations, prompting him to propose his own proof for Wajib al- Wujud. In contrast to Aristotle’s cosmological argument grounded in the external world, Mulla Sadra’s proof centers on the nature of existence itself, taking an ontological approach. He views movement as an intrinsic property inherent in all existence. Mulla Sadra’s proof hinges on five pivotal concepts: the essence of movement, its necessity, its diverse manifestations, the requirement for a causal explanation behind it, and the multitude of categories encompassing movement. Mulla Sadra endeavors to demonstrate that something not only exists as the initiator of movement (effective cause) but also serves as the ultimate destination or purpose of that movement (final cause). He contends that the initial mover is intricately connected to the universe in both of these capacities. Similar to how Mulla Sadra’s proof of motion establishes the need for an active cause for potential beings, it also explains the order, composition (substance), and ultimate fulfillment of these potential beings within the universe. Motion, according to him, is the key to understanding all three. This study will compare and contrast Mulla Sadra’s and Aristotle’s proofs for Wajib al-Wujud. It will also assess the effectiveness of Mulla Sadra’s argument in achieving this goal.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Wajib al-Wujud, First Mover, Movement, Mulla Sadra

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. “Sadrettin Şirazî’de Hareket Nazariyesi”. İslami Araştırmalar 1/2 (Ekim 1986), 63- 70.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: YKY Yayıncılık, 2001.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Muhammed Hasan Lütfî. Tahran: İntişârât-ı Terh-i Nu, 1378/2000.
• Aristoteles. Tabîiyyât. çev. Mehdi Ferşad. Tahran: İntişârât-ı Emir Kebir, 1363/1985.
• Baran, Sedat. “İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da İlâhi Erek Problemi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/3 (Aralık, 2019), 1101- 1120.
• Cevâdî Amulî, Abdullah. Mebde ve Mead. Kum: İntişârât-ı ez-Zehra, 1372/1994.
• Cevâdî Amulî, Abdullah. Rahika-i Maktum. Kum: İntişârât-ı İsra, 1399/2021.
• Cevâdî Amulî, Abdullah. Tebyin-i Berahin-i İspat-ı Huda. Kum: İntişârât-ı İsra, 1374/1985.
• Cûrcanî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-mevakıf. Kum: İntişârât-ı eş-Şerif er-Razi, 1325/1946.
• Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Dehkanî, Muhsin. Furuğ-i Hikmet: Şerh-i Nihâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1388/2009.
• Feyyazî, Gulâm Rızâ. Takrir-i Dershayı Bidâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Müessese-i Amuzeş ve Pejuhiş-i İmam, 1399/2020.
• Gareviyan, Muhsin. İslam Felsefesine Giriş. çev. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• Gareviyân, Muhsin. Seyri Der Edille-i İspat-ı Vucud-i Huda. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1377/1998.
• Gülpayiganî, Ali Rabbanî. İzahu’l-hikme fî Şerh-i Bidâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Merkez-i Cihani Ulum-i İslami, 1386/2007.
• Gülpayiganî, Ali Rabbanî – Mubidî, Ali Rıza İmâmî. “Berresi ve Nakd-i Takrirha-i Burhan-ı Hareket”. Faslname-i İlmi- Pejuhişi Kelam-ı İslâmî 23/92 (1393/2014), 9-22.
• Hasanzade Amulî, Hasan. Şerh-i Farsi-i el-Esfâr’ul-Erbaa. Kum: İntişârât-ı Bustan-ı Kitab, 1387/2008.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. eş-Şifâ: et-Tabîiyât. Kum: Mektebetu Ayetullah Meraşî, 1404/1984.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. en-Necât. thk. Muhammed Takî Danış. Tahran: İntişârât-ı Danışgah-ı Tahran, 1363/1984.
• İrandust, Muhammed Hüseyin ve Muallimî, Hasan. “Mefhum Şinasi-i Hareket Der Nizam-ı Felsefi Sinevi ve Sadrâ-i”. Mütalıat-ı Fıkhi ve Felsefi 44/4 (Kış, 1399/2020), 1- 14.
• Meçin, Mahmut. “Molla Sadrâ’da Mead Problemi”. Artuklu Akademi 1/1 (2014), 159- 182.
• Melekşahî, Hasan. Hareket ve Estifay-i Aksame An. Tahran: İntişârât-ı Suruş, 1388/2010.
• Misbâh Yezdî, Muhammed Takî. Amuzeş-i Felsefe. Kum: Sâzmân-ı Tebligât-ı İslâmî, 1378/1999.
• Misbâh Yezdî, Muhammed Takî. Mişkat (Şerh-i Cild-i Suvum-i el-Esfârü’lerbaâ). Kum: İntişârât-ı Müessese-i Amuzeşi ve Pejuhişi-i İmam, 1397/2018.
• Molla Sadrâ, Muhammed Sadrâ b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrazî. el- Hikmetü’l-müte’âliye fî Esfâri’l-akliyyeti’l-erbaâ. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türas, 1401/1981.
• Molla Sadrâ, Muhammed Sadrâ b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrazî. el- Mebde ve’l-me’ad. Tahran: Encümen-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1354/1975.
• Molla Sadrâ, Muhammed Sadrâ b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrazî. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye fi’l-menâhici’s-sülûkiyye. Meşhed: Müessese-i Matbuât-ı Dinî, 1388/2009.
• Molla Sadrâ, Muhammed Sadrâ b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şirazî. Risaletun fi’l-hudus. Tahran: Bunyad-ı Hikmet-i İslami-i Sadrâ, 1378/2000.
• Mutahharî, Murtazâ. Dershay-ı Esfâr. Tahran: İntişârât-ı Sadrâ, 1388/2009.
• Mutahharî, Murtazâ. Nakd-i Ber Marksizm. Tahran: İntişârât-ı Sadrâ, 1389/2010.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fî İlmi’lilâhiyyât ve’t-Tabîiyyât. Kum: İntişârât-ı Bidar, 1418/1998.
• Ross, David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2017.
• Sebzevârî, Molla Hâdî b. Mehdî b. Hâc Mirzâ Hâdî. Şerhü’l-Manzume. thk. Mes’ûd Talibî. Tahran: Neşr-i Nab, 1379/2001.
• Şaverdî, Zeynep ve Kuçanî, Kasım Ali. “Muharrik-i Gayrı Müteharrik Ez Manzar-ı Molla Sadrâ”. Felsefe ve Kelam-ı İslami 53/2 (1399/2020), 412- 440.
• Şerebyanî, Rıza Resulî. “Burhan-ı Hareket Ez Didgah-ı Aristo ve Molla Sadrâ (Yek Burhan Du Nigah)”. Neşriye-i Rahnemun 13 (1385/2006), 141- 157.
• Şirvanî, Ali. Şerh-i Bidâyetü’l-hikme. Tahran: İntişârât-ı Pejuhişgah-ı Ferheng ve Endişe İslami, 1391/2012.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Bidâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Dar’ul-İlm, 1378/1998.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Nihâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1378/1999.
• Yezdî, Mehdi Hairî. Şerh-i Hareket-i Esfâr. Tahran: İntişârât-ı Hikmet, 1394/2015.
• Yılmaz, Sadi. Molla Sadrâ Felsefesinde İdrak. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.