Beyzâde Mustafa’s Menâsiku’l-hacc

Yıl 2024, , 1081 - 1116, 27.09.2024

Ömer Gök , Emre Töre

https://doi.org/10.61304/did.1453539

Öz

After the Hejaz was annexed to the Ottoman territory in 1517, pilgrimage journeys gained great importance. This situation has led to the formation of pilgrimage literature consisting of menasik, menazil, and literary works related to the hajj. Many works of pilgrimage literature have been written in Turkish, particularly after the 16th century. One of these works is Menâsiku’l-Hacc by Beyzâde Mustafa from Akhaltsikhe, which is the subject of this study. The purpose of writing Beyzâde Mustafa’s Menâsiku’l-Hacc is to prepare a guidebook for pilgrim candidates. In his work, as in other menasik books, the author mentions the basic terms of pilgrimage, the obligatory acts of worship, what can and cannot be done during worship, and the prayers that should be recited at every stage of umrah and hajj. Within the scope of this study, Beyzâde Mustafa’s Menâsiku’l-Hacc work was examined, and the information in the work was included in its order in the work. In addition, the sections where Arabic prayers are recited are included, and the sources used by the author are explained. A striking feature of the work is the explanation of terms and place names that are thought to be incomprehensible to the umrah traveler or pilgrim candidate. By identifying these words and concepts, a dictionary of in-text concepts was created without interfering with the author’s language of expression.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Hajj, Umrah, Menâsik, Menâsiku’lhacc, Beyzâde Mustafa.

Beyzâde Mustafa’nın Menâsikü’l-hacc Adlı Eseri

Öz

Hicaz’ın 1517 yılında topraklarına katılmasından sonra hac yolculukları Osmanlılar için büyük bir önem kazanmıştır. Bu durum hac ibadeti ile ilgili menâsik, menâzil ve edebî niteliğe sahip eserlerden müteşekkil bir hac edebiyatının oluşmasını sağlamıştır. Özellikle 16. yüzyıldan sonra Türkçe kaleme alınan çok sayıda hac edebiyatı eseri bulunmaktadır. Bunlardan biri de bu çalışmanın konusunu teşkil eden Ahıskalı Beyzâde Mustafa’nın Menâsikü’l-hacc adlı eseridir. Eserin yazılış gayesi, hac adaylarına kılavuz kitap hazırlamaktır. Müellif eserinde diğer menâsik kitaplarında olduğu gibi hac ibadetinin temel terimlerinden, farzlarından, ibadet esnasında yapılması ve yapılmaması gerekenlerden bahsetmekte; umre ve haccın her aşamasında okunması gereken dualara yer vermektedir. Bu çalışmada, Beyzâde Mustafa’nın Menâsikü’l-hacc’ı şekil ve muhteva açısından incelenmiş; ayrıca Arapça duaların okunduğu bölümlere yer verilerek müellifin yararlandığı kaynaklar açıklanmıştır. Eserin dikkat çeken bir özelliği de umre yolcusunun veya hac adayının anlamayacağı düşünülen terimlerin ve yer adlarının açıklanışıdır. Bu kelime ve kavramlar tespit edilerek müellifin anlatım diline müdahale edilmeden metin içi sözlük oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk İslâm Edebiyatı, Hac, Umre, Menâsik, Menâsikü’l-hacc, Beyzâde Mustafa.

Kaynakça

• Adam, Baki. “Dinlerde Hac İbadeti”. Diyanet Aylık Dergi 29 (1993), 12-13.
• Ahmed Fakih. Kitâbu Evsâfi’l-Mesâcidi’ş-Şerîfe (Kutsal Mescitlerin Vasıfları). haz. Ozan Kolbaş (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2023).
• Aksoyak, İ. Hakkı. Tuhfe-i Nâtık: Bir Osmanlı Seyyahının Gözüyle Hac Menzilleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Arıç, Dilara Pınar. Sünbülî Sinân’ın Menâsik-i Hacc’ı (Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük Tıpkıbasım). Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aslan, Ömer. “Osmanlı Âlimlerinden Ahıskalı Beyzâde Mustafa Efendî ve Sülûka Dair Risâlesi”. Erzincan Üniversitesi Uluslararası Ahıska Türkleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Erzincan, 11-13 Mayıs 2017). ed. Hüsrev Akın. 229-237. Erzincan: Erzincan Üniversitesi, 2017.
• Beyzâde Mustafa. Âsâr-ı Beyzâde. İstanbul: Daruttıbâati’l-âmire, H 1264.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslâm İlmihâli. haz. A. Fikri Yavuz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınları, 1972.
• Çetiner, Mehmet. Molla Murad ve Türkçe Divanı. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Coşkun, Menderes. Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2008.
• Donuk, Suat. “Sulhî’nin Manzum Hac Menâzilnâmesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18/18 (2017), 85-118.
• Donuk, Suat. “Servet Mahlaslı Bir Şaire Mâl Edilen Manzum Hac Seyâhatnâmesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 41 (2017), 13-38.
• Eroğlu Memiş, Şerife. “Nebzetü’l-Menâsik: en-Nakşibendî el-Muradî’nin Hac Rehberi’nde Kudüs Bahsi”, Dini Tarihi ve Edebi Açıdan Kudüs. ed. İbrahim Çelik v.dğr. 169-199. İstanbul: DBY Yayınları, 2018.
• Eroğlu Memiş, Şerife. “XVII. Yüzyılda Osmanlı Hac Menzilleri: Rûznâmçeci İbrahim Efendi Kethüdâsı Hacı Ali Bey’in Tuhfetü’l-Huccâc Risâlesi Örneği”. Gazi Akademik Bakış 13/26 (Haziran 2020), 267-298.
• Eroğlu Memiş, Şerife. Osmanlı’da Hac Kültürünün Dolaşımında Hac El Yazmaları: Nebzetü’l-Menâsık Mekke Medine Kudüs. Ankara: Atlas Kitabevi, 2022.
• Gül, Amine. Abdurrahman Gubârî’nin Hayatı, Eserleri ve Menâsik-i Hac Adlı Eseri (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Harman, Ömer Faruk. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/382-386. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• İmam Nevevî. El-Ezkâr. haz. Mehmet Yaşar Kandemir. 2 Cilt. İstanbul: Tahlil Yayınları, 2023.
• Karataş, Ahmet. Türk Edebiyatında Manzum Menâsik-i Haclar ve Nâlî Mehmed Efendi’nin Menâsik-i Hac Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Kiraz, Seydi. “Konyalı Seyyid Mehmed Efendi’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı”. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi 10 (2020), 1-21.
• Kiraz, Seydi. İndî’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı (İnceleme Metin Dizin ve Sözlük). Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2020.
• Kiraz, Seydi - Tiryaki, Muhammed Musab. “Türk Edebiyatında Menâzil-i Haclar ve Kadrî’nin ‘Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beytillâhi’l-Atîk’ Adlı Menâzil-i Haccı”. Turkish Academic Research Review 8/1 (2023), 110-137.
• Koyuncu, Fatih. “Cûdî’nin Manzum Hac Seyahatnâmesi”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 3/1 (Mart 2017), 177-219.
• Koyuncu, Fatih. “Bahrî’nin Hac Menzilnâmesi”. Asya Studies 4/12 (2020), 21- 31.
• Mehmed Salahî. Kâmûs-ı Osmânî. haz. Ali Birinci. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Müslim b. Haccac. el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Osmanzâde Hüseyin Vassaf. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Özdil, Hatice. “19. Yüzyıl İstanbulu’nun İlim Merkezlerinden Murad Molla Tekkesi ve Kütüphanesi.” II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu. 609- 636. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, 2014.
• Özel, Ahmet. “Ali el-Kârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/403- 405. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özkan, Mehmet. Fıkıh Literatüründe “Menâsikü’l-hac” Geleneği Menâsikü’l- Kârî Örneği. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. haz. Ömer Faruk Akün. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Şenarslan, Necip Fazıl - Coşkun, Alperen Bedirhan. Menâsik-i Hacc (Girişİnceleme- Metin). İstanbul: Ihlamur Akademi Yayınları, 2022.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1406/1986.
• Söylemez, İdris. “Bekir Sıdkî Efendi’nin Fezâil-i Menâsik-i Hac Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”. İslami İlimler Dergisi 17/1 (Mart 2022), 217-241.
• Yılmaz, Kadri H. “Seyyid’in Manzum Menâsik-i Haccı ve Menâzilnâmesi ile Neşredilmiş Menazilnâmeler Arasında Menziller Bakımından Bir Mukayese Çalışması”. Kültür Araştırmaları Dergisi 5 (Haziran 2020), 128-169.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Arapça ve Farsça Asıllı Vecizeler Sözlüğü. İstanbul: Sütun Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Nurullah. “Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi’nin Malûm ve Mechûl Risalesi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 35 (2007), 73-88.
• Yüksel, Mukadder Arif. Siyer, Hadis ve Tefsir Bağlamında Haccın Ahkâmı ve Menâsiki. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsu’lbelâğa. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.