The Change in Divorce (Talāq) Fatwas as a Measure to Protect the Family in the Modern Period

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 4, 1425 - 1456, 26.12.2025

Fatih Yücel

https://doi.org/10.61304/did.1778589

Öz

The family is the most fundamental unit of society. Based on this understanding, the protection of lineage and the family has been regarded as one of the five essential objectives (al-ḍarūriyyāt al-khams) that Islam seeks to realize. This study examines divorce (talāq) fatwas that have changed, or have been proposed to change, in the modern period as measures aimed at protecting the family. To identify these developments, the 1917 Ottoman Family Law Decree (Hukūk-ı Aile Kararnāmesi), the decisions and fatwas of the High Council of Religious Affairs in Türkiye, and the views of contemporary Islamic jurists were analyzed. Within this framework, several issues were examined: the delegation of the husband’s right of divorce to the court; the requirement that divorce be executed under judicial supervision; the stipulation of witnesses; the registration of divorce; the treatment of three divorces pronounced in a single session as one; the validity of divorces pronounced in anger, intoxication, jest, or under coercion; and conditional divorce. The majority of Islamic jurists, in matters not determined by definitive scriptural texts (nass) or consensus (ijmā‘), have applied the principle of preserving the family and lineage, selecting the opinion they deem most suitable among various legal interpretations. However, proposals perceived as contradicting explicit texts or consensus—such as transferring the husband’s right of divorce to the court— have received limited support.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Family , Talāq , Divorce , Fatwa , Ottoman Family Law Decree , High Council of Turkish Religious Affairs

Modern Dönemde Aileyi Korumaya Yönelik Bir Tedbir Olarak Talâk Fetvalarındaki Değişim

Öz

Aile, toplumun en temel yapı taşıdır. Bu anlayışın bir sonucu olarak, neslin ve ailenin korunması İslâm’ın gerçekleştirmeyi hedeflediği beş temel esastan (zarûriyyât-ı hamse) biri kabul edilmiştir. Bu çalışma, aileyi korumaya yönelik bir tedbir olarak modern dönemde değişen veya değişmesi teklif edilen talâk fetvalarını incelemektedir. Söz konusu değişimi ortaya koymak amacıyla 1917 tarihli Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi, Din İşleri Yüksek Kurulu karar ve fetvaları ile çağdaş İslâm hukukçularının görüşleri değerlendirilmiştir. Bu çerçevede; erkeğin talâk hakkının mahkemeye devri, hâkim huzurunda kullanılmasının şart koşulması, boşamaya şahit tutulmasının gerekliliği ve boşamanın tescilinin zorunlu kabul edilmesine dair öneriler ele alınmıştır. Ayrıca, aynı mecliste gerçekleştirilen üç talâkın, öfke, sarhoşluk, ciddiyetsizlik ve ikrah hâllerindeki boşamaların ve talâkın şarta bağlanmasının hükmü tartışılmıştır. İslâm hukukçularının büyük çoğunluğu, kati nas ve icmâ ile belirlenmemiş meselelerde ailenin ve neslin korunması ilkesinden hareket ederek farklı ictihadlar arasında en uygun olanı tercih etmişlerdir. Ne var ki, talâk hakkının mahkemeye devri gibi sarih nas ve icmâa aykırı görülen öneriler, sınırlı destek bulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Aile , Talâk , Boşanma , Fetva , Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi , Din İşleri Yüksek Kurulu

Kaynakça

• Acar, Halil İbrahim. İslâm Hukukunda Evliliğin Sona Ermesi. Erzurum: EKEV, 2000.
• Acar, Halil İbrahim. “Talâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Acar, Halil İbrahim. İslâm Âile Hukuku. İstanbul: Ensâr Yayınları, 2021.
• Altuntaş, Halil. “DİB’e Yansıyan Boşanmaya İlişkin Sorunlar”. Aileye İlişkin Sorunlar İstişare Toplantısı 20-22 Aralık 2008 Kızılcahamam/Ankara. 321-325. Ankara: DİB Yayınları, 2009.
• Ansay, Sabri Şakir. Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1952.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1954.
• Aslan, Mehmet Selim. İslâm Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Aslan, Nasi. “Boşanmaya Yönelik Nasların Makâsıd Eksenli Yorumu- Hâzilin Talâkı Örneği”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30. Yıl Özel Sayısı (Eylül 2022). 256-269. https://doi.org/10.30627/cuilah.1147153.
• Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Toplumunda Kadın ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler”. Sosyal Hayatta Kadın. 161-176. İstanbul: İSAV, 2005.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. ed. Mustafa Demiray. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Bardakoğlu, Ali. İslâm Hukukunda Metodolojik İhtilaflar ve Sonuçları (Ders Notları). Kayseri: y.y., 1987.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınları, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cu’fî. el- Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Çalış, Halit. “Aile Hayatı”. Günümüz Fıkıh Problemleri. ed. Hacı Mehmet Günay. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013. 65-67.
• Çinar, Fatih–Aslan, Nasi. “Öfkeli Şahsın Boşaması ile İlgili Rivayetin İslâm Hukuku Bağlamında Değerlendirilmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (Nisan 2017), 243-260.
• Çinar, Fatih. “İbn Kayyim El-Cevziyye’nin Üç Talâk Meselesi Hakkındaki Değerlendirmeleri”. Şarkiyat 15/2 (Aralık 2023), 560-579. https://doi. org/10.26791/sarkiat.1336447.
• Çolak, Abdullah. “İslâm’da Aile Kurumunu Korumaya Yönelik Tedbirler”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Şubat 2017), 105-137.
• Çolak, Abdullah. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Çoştu, Kamil. “2012-2015 Yılları Arasında Din İşleri Yüksek Kuruluna İntikal Eden Soruların Yaygın Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/2 (Aralık 2017), 1061-1082. https://doi.org/10.17218/hititsosbil.342315.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 32-74.
• Dadaş, Mustafa Bülent. Fıkıh Tarihinde Talâk Tartışmaları. ed. Fatih Yücel. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2025.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “İslâm Boşanma Hukukunda Hâkimin Yetki Sınırları”. Diyanet İlmî Dergi 59/2 (Haziran 2023), 655-684. https://doi. org/10.61304/did.1258048.
• Dağcı, Şamil. “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarına Fetva Konseptinde Bir Yaklaşım”. Diyanet İlmî Dergi 38/4 (2002), 5-20.
• Dalgın, Nihat. İslâm Hukukunda Boşama Yetkisi. Samsun: Etüt Yayınları, 1999.
• DİB. Aile ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 15 Eylül 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/soru/bosama-yetkisinin-eseveya- baskasina-devredilmesi-mumkun-mudur/0193c42d-8d03-774d-dcf1- 3830ffbdf128
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 15 Eylül 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/841/bir-defadaiki- veya-uc-talâkla-bosamanin-hukmu-nedir
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 15 Eylül 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/853/ofkeli-ikenyapilan- bosama-gecerli-midir
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 15 Eylül 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/846/sarta-baglibosamanin- hukmu-nedir
• DİYKB, Din İş leri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 3. Basım, 2015.
• DİYKB, Din İş leri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 4. Basım, 2018.
• DİYKB, Din İş leri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 9. Basım, 2021.
• DİYKB, Din İş leri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 11. Basım, 2024.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnavût. 7 Cilt. yy.: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Erturhan, Sabri. “İslâm Hukuku Açısından Öfkeli Şahsın Talâkı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2002), 207-222.
• Görgülü, Ülfet. “İslâm Aile Hukukunda Bid’î Talâk Meselesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (Ekim 2017), 337–363.
• Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı-I 15-18 Mayıs 2002 İstanbul. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Gürkan, Menderes. “İslâm Aile Hukukunda Karıya Tanınan Boşama Yetkisi: Tefvizü’t-Talâk”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 275- 310.
• Hacıoğlu, Nejla - Demirci, Bedirhan. “Eşler Arası Problemlerde Hz. Peygamber’in Sahâbeye Rehberliği”. Kalemname 7/13 (Haziran 2022), 106- 124.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed- Dımaşkī. Reddü’l-muhtâr âle’d-Dürri’l-muhtâr. 13 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’ttürâsi’l-‘ Arabî, 1998.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. thk. Abdülğaffâr el-Bendâvî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûu fetâvâ. nşr. Âmir el-Cezzâr – Enver el-Bâz. Mansûra-Riyad: Dâru’l-vefâ, 2005.
• Kahraman, Abdullah. “İslâm Hukukuna Göre Boşanma Prosedürü ve Ahlâkı”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 40 (Aralık 2022), 27-74.
• Kahveci, Nuri. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2019.
• Karaman, Hayrettin. İslâm’da Kadın ve Aile. İstanbul: Ensar Yayınları, 2006.
• Kaşık, Dilek Zekiye. “Aileyi Tehdit Eden Dış Unsurlar”. Aileye İlişkin Sorunlar İstişare Toplantısı 20-22 Aralık 2008 Kızılcahamam/Ankara. 263- 272. Ankara: DİB Yayınları, 2009.
• Köse, Saffet. “Aile Hukuku”. İslâm Hukuku El Kitabı. ed. Talip Türcan. 437-533. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Küçüktiryaki, Ahmet Yasin. “İslâm Aile Hukukunda Boşama Yetkisinin Mahkemeye Devri Meselesinin Tarihi, Siyasi/Fikri ve Sosyolojik Arka Planı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58 (Aralık 2023), 7-31. https://doi.org/10.21054/deuifd.1315110.
• Küçüktiryaki, Ahmet Yasin. İslâm Aile Hukukunda Evliliği Sona Erdirme Yetkisi (Kapsamı ve Devri). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Liv, Cemil. “İslâm Aile Hukukunda Boşama Yetkisinin Kullanım Şekline Devletin Müdahalesi”. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 6/2 (Temmuz 2020), 567-590.
• Liv, Cemil. “Üç Şeyin Şakası Ciddi Ciddisi de Ciddi Hadisinin Tahrîci ve Fıkhî Değerlendirmesi”. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Kongresi. 209-223. Karabük: Karabük Üniversitesi, 2018.
• MECELLE (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye) Mecelletü’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye. Tunus: el-Matba‘atu’r-resmiyye li’l- Cumhûriyyeti’t-Tunûsiyye, 2019.
• Mevsilî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, t.y.
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Fetvalarında Kadınların Ayrılık Elde Etme Yolu Olarak Şartlı Talâk (16-18. Yüzyıllar)”. İslâmi İlimler Dergisi 17/2 (Aralık 2022), 31-51. https://doi.org/10.34082/İslâmiilimler.1213896.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el- Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’tturâsi’l- Arabî, ts.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Fetva Mecmualarına Göre Tanzimat Öncesi Dönem Aile Yapısı Hakkında Bazı Tespitler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (Aralık2020), 611-618. https://doi.org/10.14395/ hititilahiyat.781121.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslâm Hukuku’nda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (Haziran 2009), 5-30. Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi.
• Osmanoğlu, Murat. Nazari ve Uygulamalı Yönleri ile İslâm Hukukunda Üç Talâk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Öztürk, Kevser. Öfkeli Şahsın Talâkı. Çanakkale: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Paçacı, İbrahim. “Sosyal Hayattaki Değişim Sürecinde İslâm Aile Hukuku (Evlenme ve Boşanma Örneği)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 11 (2008), 59-92.
• Sabri, Mustafa. “Din-i İslâm’da Hedef-i Münakaşa Olan Mesailden: Talâk”. Beyanu’l-Hak. 1/595-598. İstanbul: Cem‘iyet-i İlmiye-i İslâmiye, 16 Mart 1325.
• Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik yayınları, 2009.
• Şeyhülislâm Musa Kazım Efendi. Külliyât. haz. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2002.
• Şeyhülislâm Musa Kazım Efendi. “Hürriyet ve Müsavât”. Sırat-ı Müstakim 5 (Dersaadet 1326), 68- 70.
• Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-fetâvâ. haz. Süleyman Kaya v.dğr. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen (el-Câmi‘u’ssahîh). thk. Beşşar Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Talip. “İslâm Hukukunda Boşanmada (Talâk) Şahit Bulundurma Zorunluluğu”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1994), 257-276
• TÜİK. Türkiye İstatistik Kurumu. İstatistiklerle Çocuk (2024). https:// data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Cocuk-2024-54197
• TÜİK. Türkiye İstatistik Kurumu. İstatistiklerle Aile (2024). https://data. tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Aile-2024-53898
• TÜİK. Türkiye İstatistik Kurumu. Evlenme ve Boşanma İstatistikleri (2024).
• https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Evlenme-ve-Bosanma- Istatistikleri-2024-54194#:~:text=Bin%20nüfus%20başına%20düşen%20 evlenme,binde%206%2C65%20olarak%20gerçekleşti.&text=Boşanan%20 çiftlerin%20sayısı%202023%20yılında,binde%202%2C19%20olarak%20 gerçekleşti
• TÜİK. Türkiye İstatistik Kurumu. Nüfus Projeksiyonları, 2023-2100 (2024). https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Nufus-Projeksiyonlari-2023-2100- 53699#:~:text=T%C3%BCrkiye%20n%C3%BCfusunun%202050’li%20 y%C4%B1llar%C4%B1n,77%20milyonun%20alt%C4%B1na%20- d%C3%BC%C5%9Fmesi%20beklenmektedir.
• 2025 Aile Yılı. “2025 Aile Yılı Hakkında”. Erişim 15 Eylül 2025. https:// aileyili.gov.tr/kategoriler/aile-yili-hakkinda/
• Ünal, İsmail Hakkı. 40 Hadis 40 Yorum. 5. Basım. Ankara: DİB Yayınları, 2018.
• Yalçın, İsmail. “Bazı İslâm Ülkeleri Aile Kanunlarında Kocanın Boşamasının Sınırlandırılması”. Bilimname 49 (2023), 117-147. https://doi. org/10.28949/bilimname.1136647.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukuku. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2021.
• Yaman, Ahmet. İslâm Aile Hukuku. Konya: Sebat Ofset, 1998.
• Yılmaz, İbrahim. Yetki ve Sistem Açısından İslâm Hukukunda Boşanma. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Yılmaz, İbrahim. Yetki ve Sistem Açısından İslâm Hukukunda Boşanma. Kayseri: Laçin Yayınları, 2007.
• Yiğit, Metin. “İslâm Hukuku’nda Boşanmayı Önleyici Tedbirler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2017), 1-20.
• Yücel, Fatih. “Türkiye’de Aile Hayatına Dair Güncel Fıkhî Meseleler -Din İşleri Yüksek Kurulu Karar ve Fetvaları Örnekliği-”. İslâm ve Yorum VII. ed. Mehmet Kubat v.dğr. 189-210. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Yücel, Fatih. “Fetvanın Değişim Gerekçelerine Güncel Bir Bakış -Din İş leri Yüksek Kurulu Karar ve Fetvaları Örnekliği-”. Diyanet İlmî Dergi 58/3 (Eylül 2022), 1125-1156. https://doi.org/10.61304/did.1147374.