MANAGEMENT-ETHICS RELATIONSHIP IN ISLAMIC THOUGHT AND CIVILIZATION

Yıl 2017, Cilt: 53 Sayı: 3, 103 - 133, 02.10.2017

Haydar Bekiroğlu

Öz

It has been
discussed since ancient civilizations that which principles and values the
management, which emerged as a means to realize planning, implementation and
supervision of the relationships among humans who by nature need to live
together with each other, should be based on. The position of management
according to ethical-moral values has a long history as well.

Management
ethics/morals, which has an important domain for research in today’s world,
features political, faith-related, ethical, and fiqh-related projections. This
background, which also contributes to the development of the Islamic thought,
provides important data for healthy analysis of the Qur’anic concepts regarding
the ethics of management.

Evaluating the
development of management ethics on a time course is crucial to gain the
perspective of Islamic notion with respect to the needs of the modern world. In
this respect, this study presents the standpoint of the Prophet Muhammad
regarding the management as well as the period after his time, and the
foundation upon which debates over management ethics take place through Islamic
thought and civilization developed by different scholarly disciplines and
approaches.

Anahtar Kelimeler

Management, Ethics, Politics, Religion

İSLÂM DÜŞÜNCE VE MEDENİYETİNDE YÖNETİM-AHLÂK İLİŞKİSİ

Öz

Birlikte yaşama ihtiyacıyla var edilen insanların,
birbirleriyle ilişkilerine dair planlama, uygulama ve denetim süreçlerini
gerçekleştirme aracı olarak ortaya çıkan yönetimin hangi ilke ve değerlere
dayanması gerektiği konusu kadim medeniyetlerden beri tartışılagelmiştir.
Yönetimin etik-ahlâkî değerlerle ilişkisine dair yaklaşımlarda köklü bir
geçmişe sahiptir.

Günümüz dünyasında önemli bir araştırma alanı bulunan
yönetim etiği/ahlâkı konusunun, İslâm düşünce ve medeniyetinde siyasî, itikadî,
ahlâkî ve fıkhî izdüşümleri bulunmaktadır. İslâm düşüncesinin şekillenmesine de
etki eden bu arka plan, yönetim ahlâkına dair Kur’ân kavramlarının sağlıklı
analizi açısından önemli veriler sunmaktadır.

İslâm’ın evrensel mesajlarının günümüz yönetim
etiği/ahlâkı yaklaşımlarına kazandıracağı perspektif açısından da yönetim
ahlâkına dair arka planın bir süreç olarak analiz edilmesi önemli bir
ihtiyaçtır. Bu bağlamda, bu makale, Hz. Peygamberin yönetime dair
yaklaşımlarının yanı sıra ondan sonraki dönemlerde yaşanan süreçlerin
barındırdığı anlam çerçevelerini ele almakta, farklı ilmî disiplinlere göre
gelişip biçimlenen yaklaşımlar üzerinden, İslâm düşünce ve medeniyetinde
yönetim ahlâkı tartışmalarının zeminini ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yönetim, Ahlâk, Siyaset, Din

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “Siyâsetnâme”, DİA, c. XXXVII, s. 304-306. Ahmed b. Hanbel, Müsned, (Thk. Şuayb el-Arnaûd-Adil Mürşid), I. Basım, Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 2001. Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlâk Dersleri, I. Basım, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2016. Apaydın, H. Yunus, “Siyâset-i Şer’iyye”, DİA, c. XXXVII, s. 299-304. Armağan, Abdüllatif, “Klasik Dönemde Osmanlılarda Devlet Yönetim Anlayışında Dair Bazı Düşünceler”, Gazi Akademik Bakış, c. 5, sy. 9, Kış 2011. Avcı, Casim, “Hilâfet”, DİA, c. XVII, s. 539-546. Aycan, İrfan, “Muâviye b. Ebû Süfyân”, DİA, c. XXX, s. 332-334. Aydın, Mehmet Âkif, “İmâmet” DİA, c. XXII, s. 203-207. Bayındır, Abdülaziz, “Âdâb”, DİA, c. I, s. 334. Beyhakî, Ebû Bekr, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali el-Horasânî, es-Sünenü’l-Kübrâ, (Tahk. Muhammed Abdülkadir Atâ’) II. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. Birgivî Mehmed Efendi, Cilâü’l-Kulûb (Müellif hattı), Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa Böl., no: 1477, vr. 24b-26a. Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî (el-Câmiu’l-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar min Umûri Rasûlillâh sallallâhü aleyhi vesellem ve Sünenih ve Eyyâmih), Haz. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm, Dârü’l-Erkam, Beyrut 1995. Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn Abdülmelik Ebu’l-Mealî, Lumau’l-Edille fî Kavâidi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemaa, (Thk. Fakiya Hüseyn Mahmud), Beyrut 1986. Çağrıcı, Mustafa, “Ahlâk”, DİA, c. I, s. 554. Dârimî, Abdullah b. Abdurrahmân, es-Sünen, I-II, Thk. ve Thr. Fevvâz Ahmed Zümerlî-Hâlid es-Seb’ el-Alîmî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1987. Davutoğlu, Ahmet, “Devlet”, DİA, c. IX, s. 234-240. el- Ayyâşî, Ebu-Nadr Muhammed b. Mes’ud el- Ayyâşî, Tefsiru’l-Ayyâşî, I. Basım, Tahran, Merkezu’t-Tab’ ve’n-Neşr fî Müesseseti’l-Bi’se, 2001. el-Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî el-Âlûsî, Rûhü’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-Seb’il-Mesânî, (Thk: Ali Abdülbârî Atiyye), I. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts. el-Bağdâdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî, Tabakâtü’l-Kübrâ, (Thk. İhsan Abbas), I. Basım, Dârü’s-Sadr, Beyrut 1968. el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ûd b. el-Ferrâ’ el-Beğavî, Şerhü’s-Sünne, (Thk: Şuayb el-Arnaût), II. Basım, el-Mektebü’l-İslâmî, Dımaşk 1983. el-Cassas, Ebû Bekr Ahmed er-Râzî el-Cassas, Hüccetü’l-İslâm, Ahkâmü’l-Kur’ân, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1992. el-Eş’arî, Ebu’l-Hasan, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, I. Basım, Kahire, Dâru’l-Ensar, 1977. el-Ferrâ’, Kadı Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (thk. Muhammed Hamid el-Fakiy), I. Basım, Mısır 1938. el-Hûî, Ebu’l-Kâsım el-Mûsevî el-Hûî, el-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, ts. el-Kummî, Ebu’l-Hasan Ali b. İbrahim el-Kummî, Tefsîru’l-Kummî, I. Basım, Kum, Müessesetü’l-İmam Mehdî, 2014. el-Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-Kuşeyrî, Letâifu’l-İşârât, III. Basım, Mısır, ts. el-Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultaniyye, Dârü’l-Hadîs, Kahire ts. s. 15-16. _______, Dürerü’s-Sülûk fî Siyâseti’l-Mülûk, (tahk. Fuad Abdü’l-Mün’im Ahmed), Dârü’l-Vatan, Riyad ts. el-Meşhedî, Muhammed b. Muhammed Rıza el-Kummî el-Meşhedî, Kenzü’d-Dekâik ve Bahrü’l-Garâib (tahk. Hüseyin Dergâhî), I. Basım, Tahran, Müessesetu Şemsu’d-Duhâ, 1968. en-Nisâburî, Ebû Mansûr, Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail es-Seâlibî en-Nîsâbûrî, Lübabü’l-Âdâb, I. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997. Erdem, Hüsamettin, “Felsefî Açıdan Devlet (Siyaset)-Ahlâk İlişkisi”, Bilge Adamlar, Düşünce ve Edebiyat Dergisi, yıl 10, sy. 31, Kasım 2012. Ersoy, Ersan, “Devlet Ahlâkı veya Ahlâklı Devlet”, Sosyologca Dergisi, sy. 9, İstanbul- 2015. es-Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim es-Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, (Thk. Muhammed b. Âşûr), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002, c. I, s. 177. es-San’ânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî, el-Musannef, I-XI, tahk. Habîbürrahmân el-A’zamî, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1403. es-Seâlibî, Ebû Zeyd, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf es-Seâlibî, el-Cevâhirü’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I. Basım, Dâru ihyâ-i’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1997. eş-Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, Müessesetü’l-Halebî, ts. et-Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin et-Tabâtabâî, Tefsîrü’l-Beyân fi’l-Muvafakati beyne’l-Hadîsi ve’l-Kur’ân, (tahk. Asğar İrâdetî), I. Basım, Beyrut, Dâru’t-Teâruf li’l-Matbûât, 2006. et-Tabersî, Ebû Ali Fadl b. Hasan et-Tabersî, Mecmeu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I. Basım, Beyrut, Dâru’l-Murtedâ, 2006. et-Tahavî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed et-Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-Âsâr, I. Basım, Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 1994. _______, Akâidu’t-Tahâviyye, (Şerh ve Ta’lik: Nasıruddîn el-Elbânî), Beyrut 1993. ez-Zehebî, Şemsüddin Ebu Abdillah ez-Zehebî, el-Mukaddimetu’z-Zehrâ fî Îdâhi İmâmeti’l-Kübrâ, (tahk. Ali Rıza b. Abdillah b. Ali Rıza), Kahire 2008. Fayda, Mustafa, “Bey’atü’r-Rıdvan”, DİA, c. VI, s. 39-40. _______, “Hulefâ-yi Râşidîn”, DİA, c. XIII, s. 324-338. _______, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Yay., İstanbul 1989, s. 26 vd. Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali”, DİA, c. II, s. 371-374. _______, “Cemel Vak’ası” DİA, c. VII, s. 320-321. _______, “Gadîr-i Hum”, DİA, c. XIII, s. 279-280. _______, “Hüseyin”, DİA, c. XVIII, s. 518-521. Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî, el-İktisâd fi’l-İ’tikâd, Beyrut 2004. _______, et-Tibru’l-mesbûk fî Nasîhati’l-mülûk, I. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1988. Güngör, Mevlüt, Kur’ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsir, I. Basım, Bayrak Matbaası, Ankara 1996. İbn Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî el-İşbirî el-Mâlikî, Ahkâmü’l-Kur’ân, III. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî, Dîvânü’l-mübteda ve’l-haber fî Tarihi’l-Arab ve’l-Berber ve Men Âserehüm min zi’ş-şe’ni’l-ekber, II. Basım, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1988. İbn Hibbân, Muhammed İbn-i Hibbân b. Hibbân Ebû Hâtim et-Temîmî, es-Sîretü’n-Nebevî ve Ahbâru’l-Hulefâ, II. Basım, Beyrut, el-Kütübü’s-Sekafî, 1997. İbn Hişam, Abdülmelik Cemalüddîn ibn-i Hişâm el-Meârifî, es-Sîretü’n-Nebevî, II. Basım, Mısır, Şeriketü Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955. İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer İbn-i Kesîr el-Kureşî ed-Dimeşkî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Thk: Mustafa Abdülvâhid), Beyrut, Darü’l-Ma’rife, 1976. İbn Nûreddin, Muhammed b. Ali b. Abdillah b. İbrahim b. el-Hatîb el-Yemenî eş-Şâfiî, Teysîrü’l-Beyân li Ahkâmi’l-Kur’ân, I. Basım, Dârü’n-Nevâdir, Suriye 2012. İbn Teymiyye, Bkz. Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî, es-Siyâsetü’ş-Şer’iyye, I. Basım, Vizâretü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkaf ve’d-Da’ve ve’l-İrşâd, Suudi Arabistan 1997. İbn Mukaffa’, Abdullah İbn-i Mukaffa’, el-Edebü’l-Kebîr, (Âsâru İbni’l-Mukaffa’ içerisinde) I. Basım, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1989. Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, (Thk. Abdülkerim Osman), III. Basım, Kahire, Mektebetü Vehbe, 1996. _______, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, (Edisyon ve Tahkik: Hudr Muhammed Nebhâ) I. Basım, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2012. Khel, Muhammed Nezir Kaka, “Foundation Of The İslâmic State At Medina And Its Constitution”, İslâmic Studies, yıl 1982, c. XXI, sy. 3. Kılıç, Ünal, “Yezid”, DİA, c. XXXXIII, s. 513-514. Martı, Huriye– Ürkmez, Ahmed, “XVI. Asır Osmanlısında Bir Âlimin Kaleminden Siyaset Eleştirisi: Birgivî ve “Zühru’l-Mülûk” Adlı Eserinin Tercümesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 15, sy. 2, Temmuz-Aralık 2015. Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî en-Nesâî, es-Sünenü’l-Kübrâ, (Tahkik ve tahriç: Hasan Abdülmün’im Çelebi), I. Basım, Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 2001. Nizâmü’l-Mülk, Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî, Siyâsetnâme/Siyerü’l-Mülûk, (thk. Yusuf Hasan Bekar), II. Basım, Dârü’s-Sekâfe, Katar 1986. Okumuş, Ejder, “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Mart 2005, sy. 5. Oral, Osman, “Kelâm Ekollerine Göre Halife/Devlet Başkanı’nın Görev ve Hakları”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 19, sy. 62. Öz, Mustafa, “Sekaleyn”, DİA, c. XXXVI, s. 325-326. Öztürk, Mustafa, “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”, Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar, İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, I. Basım, İstanbul, 2010. Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, (Thk. Muhammed Seyyid Geylânî), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1984. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî, Târih-i Taberî, Târihü’r-Rüsul ve’l-Mülûk, II. Basım, Dârü’t-Türâs, Beyrut 1967. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk et-Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, (Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuad Abdülbâkî, İbrâhim Atve), II. Basım, Mısır 1975. Uludağ, Süleyman, “İşari Tefşir”, DİA, c. XXIII, s. 424-428. Yavuz, Adil, “Gazzâlî’nin Yönetim Anlayışında, Hadis ve Sünnet Kültürünün Etkisi”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 34, 2012. Yıldız, Hakkı Dursun, “Abdullah b. Zübeyr b. Avvâm”, DİA, c. I, s. 145-146. Yiğit, İsmail, “Emeviler”, DİA, c. XI, s. 87-104. _______, “Hz. Osman”, DİA, c. XXXIII, s. 438-443. _______, “Mevâlî”, DİA, c. XXIX, s. 424-426. _______, “Sıffin Savaşı”, DİA, c. XXXVII, s. 107-108.