KUR’AN VE HADİSLERDE “DİL” OLGUSUNA GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2019, Cilt: 55 Sayı: 1, 13 - 36, 15.03.2019

Bayram Kanarya

Öz

Dil, insanların kendi aralarında iletişim kurabilmeleri ve beşerî
münasebetleri tesis edebilmeleri için Allah tarafından bahşedilen bir nimettir.
Binâenaleyh bu yazı, İslâm’ın temel iki kaynağı olan Kur’ân ve hadislerde dil
olgusunun ne ve nasıl olduğu hususuna ışık tutacak bir yaklaşımın ortaya
konulmasını amaçlamaktadır.

Bu makalede temelde üç nokta üzerinde durulmuştur: Bunlardan
birincisi, Kur’ân’ın dili gerçeğidir. Bu nedenle Kur’ân’da dil unsuruna temas
eden âyetler merkeze alınmış ve teâruf, Arabîlik vurgusu, farklı lehçeler ve
dillerin Allah’ın âyetlerinden sayılması gibi hususlar belli bir kompozisyon dâhilinde
işlenmiştir. İkincisi, hadislerde dil olgusunun nasıl ele alındığı hususudur. Bu
sebeple Hz. Peygamber (s.a.s.) döneminde dil olgusu, kutsal metinlerin dili,
Hz. Peygamber’in Zeyd b. Sâbit’ten Süryaniceyi öğrenmesini istemesi gibi
konularla ilgili genel bir çerçeve sunulmuştur. Üçüncüsü, dil olgusu ile ilgili
doğru ve sahih bakış açısının tarih içerisinde giderek zayıflamış olması ve bu
konuda uydurma rivayetlerin tarih sahnesine çıkmasıdır. Bu bağlamda bazı hadis âlimlerinin
dillerle ilgili uydurulan rivayetler için eserlerinde müstakil bölümler açtıklarını
hatırlatmak gerekmektedir. 

Bir sosyo-kültürel aktarım aracı olarak dillerin Kur’ân ve sahih
hadislerdeki prensipler ışığında değerlendirilmesi ve bu husustaki yaklaşımın
günümüze izdüşümlerinin yakalanması ehemmiyet arz etmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Hadis, Dil olgusu, Arabîlik, Lehçe, Kur’ân, Teâruf

A GENERAL OVERVIEW TO FACT OF THE "LANGUAGE" IN THE QUR'AN AND HADITHS

Öz

Language is a blessing bestowed upon people by Allah so that they can
communicate and establish relations with each other. This study seeks to
provide insight into the concept of language in the Qur’an and the Hadiths,
which are the two fundamental sources of Islam.

This study focuses mainly on three issues. The first issue is the
concept of the Qur’anic language. For this purpose, the verses relevant
specifically to the concept of language in the Qur’an are brought under focus
and examined in relation to definitions, emphasis on Arabic, and different
dialects and languages being the signs of Allah. The second issue is about how
the concept of language is dealt with in the Hadiths. For this purpose, a general
framework is provided in which references were made to the concept of language
during the time of the Prophet Muhammad, the language of religious texts, and
the Prophet Muhammad’s recommendation to Zayd b. Sabit on learning Syriac. The
third issue is related to the assumption that the correct and authentic
perspective of the concept of language has weakened over the time and
fabricated narrations have come to the forefront. In this context, it is important to note that some hadith scholars have
spared dedicated space in their works for some fabricated hadith narrations
relating to the concept of language.

It is important to
analyze languages as sociocultural means of communication and transmitting
knowledge from the perspective of the Qur’an and the authentic hadiths and to
highlight the projections of that understanding today.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Hadith, Concept of Language, Arabic, Dialect, Taaruf

Kaynakça

• Afzalur Rahman. Sîret Ansiklopedisi. Trc. Komisyon. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 1996.
• A’zamî, M. M. Vahyedilişinden Derlenişine Kur’ân Tarihi. Trc. Ömer Türker ve Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• 99 Suyûtî, el-Leâlilu’l-Masnûa, 1:18; Muhammed b. Tâhir b. Ahmed el-Makdisî, Tezki- ratu’l-Mevdûât (Mısır: Matbaatu’s-Saadet, 1333), 3.
• Akay, İhsan. Şafii Usûl Geleneğinde İmam Şafii’ye Muhalif Usûlî Gö- rüşler. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Âmidî, Ali b. Muhammed. El-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Riyad: Da-ru’s-Samiî, 2003. Aynî, Bedrüddîn. Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Da- ru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Apak, Âdem. “Şuûbiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39: 244-245. İstan- bul: TDV Yayınları, 2010.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Beyhakî, Ebubekir Ahmed b. el-Hüseyin. Es-Sünenu’l-Kübrâ. Haydara- bad: Dairetu’l-Mearif, 1347.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ca’fer, Hâdi Hasan. “İbrânîce”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 21: 366-367. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dağ, Mehmet. Tenzilden Tezyine Mushaf-ı Şerif. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Gudde, Abdulfettah. Mevzû Hadisler. Trc. Enbiya Yıldırım. İstan- bul: İnsan Yayınları, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. El-Mustasfâ mın İl- mi’l-Usûl. Thk. Hamza b. Zuheyr. Medine: Şeriketu Medineti’l-Munavva- ra, 2008.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Trc. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hilafetin Kureyşliliği. Ankara: Kitabiyat Ya- yınları, 2005.
• Itr, Hasan Diyâuddîn. El-Ehrufu’s-Seb’a. Lübnan: Daru’l-Beşairi’l-İslâ- miyye, 1988.
• İbn Arrâk, Ali b. Muhammed. Tenzîhu’ş-Şerîati’l-Merfûa ani’l-Ahbâ- ri’ş-Şenîati’l-Mevdûa. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Hibbân, Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân. Thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1993.
• İbn Ebî Şeybe, Ebubekir Abdullah b. Muhammed. Müsnedu İbn Ebî Şeybe. Thk. Adil b. Yusuf ve Ahmed Ferid. Riyad: Daru’l-Vatan, 1997.
• İbn Ebi Şeybe. El-Musannef. Thk. Muhammed Avvame. Beyrut: Da- ru’l-Kıble, 2006.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebîbekr. El- Menâru’l-Munîf fi’s-Sahîhi ve’d-Daîf. Thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Bey- rut: Daru’l-Beşiri’l-İslâmiyye, 2004.
• İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali. El-İlelu’l-Mütenâhiye fi’l-Ehâdî- si’l-Vâhiye. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmaîl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Komisyon. Mektebetu Kurtuba, 2000.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Riyad: Daru’s-Selam, 2000.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Haldûn, Muhammed b. Muhammed el-Mağribî. Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• İpek, Birol. “Bireyde Dil Bilinci”. Journal of Turkish Language and Literature, 1/2, (2015): 33-44.
• Karaçam, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevatir Kıraatların Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: İfav Yayınları, 1996.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler, Menşei, Tanıma Yolları, Tenkidler. İstanbul: İfav Yayınları, 2009.
• Karaman, Burcu İlkay. “Dilin Kökeni”. Akademik-Der 1 (2017 sonba- har): 21-33.
• Kârî, Ali. El-Esrâru’l-Merfûa fi’l-Ahbâri’l-Mevdûa. Thk. Muhammed Lütfi es-Sabbağ. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmi, 1986.
• Kavukcî, Muhammed b. Halil. El-Lülüü’l-Marsû’ fî mâ lâ Asle lehu ev bi Aslihi Mevdû’. Thk. Fevvaz Ahmed. Beyrut: Daru’l-Beşari’l-İslâmiyye, 1994.
• Kıran, Ayşe. “Dil/Söz; Anlam/sözcük”. Kur’ân ve Dil Sempozyumu (17- 18 Mayıs 2001, Van): 7-8.
• Leknevî, Abdulhayy. El-Âsâru’l-Merfûa fi’l-Ahbâri’l-Mevdûa. Thk. Muhammed Said Zağlûl. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984.
• Makdisî, Muhammed b. Tâhir b. Ahmed. Tezkiratu’l-Mevdûât. Mısır: Matbaatu’s-Saadet, 1333.
• Muhammed, Ebu Zehv. Hadis ve Hadisçiler. Trc. M. Ali Başaran ve M. Ali Sönmez. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Müldür, Fatih. “Noam Chomsky’de Üretici Dilbilgisi: Derin Yapı ve Yüzey Yapı Ayrımı”, Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 27/27 (Güz 2016): 60-74.
• Nevevî, Yahya b. Şeref. Sahîhu Müslim Bişerhi’n-Nevevî. Beyrut: Da- ru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillah el-Hâkim. El-Müstedrek Ala’s-Sahihayn. Bey- rut: Daru’l-Marife, tsz.
• Râzî, Muhammed b. Ömer. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1981.
• Muhammed b. Ebibekr, er-Râzî. Muhtâru’s-Sıhâh. Thk. Mahmud Hatir. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1995.
• Retsö, Jan. “Arabs And Arabic In The Age Of The Prophet”. The Qur’ân In Context, Leiden/Boston: Brill, 2010. (Trc. Hayri Kırbaşoğlu, http:// www.hayrikirbasoglu.net/?p=556, erişim tarihi, 14.05.2018).
• Suyûtî, Celalüddîn Abdurrahman. Câmiu’l-Ehâdîs. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1994.
• --------- El-Leâlilu’l-Masnûa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevdûa. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2007.
• --------- El-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Fevvaz Ahmed. Bey- rut: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 2012.
• Şafii, Muhammed b. İdrîs. Er-Risâle. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• --------- Er-Risâle. Kahire: Mektebetü Dari’t-Türas, 2005.
• Şâtibî, İbrahim b. Musa. El-Müvâfekât. Thk. Ebû Ubeyde Mşehûr b. Hasan. Dâru İbn Affan, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. El-Fevâidu’l-Mecmûa fi’l-Ehâdîsi’d-Daî- feti ve’l-Mevdûah. Thk. Rıdvan Cami Rıdvan. Mekke: Mektebetu Nezar Mustafa el-Bâz, 1415.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî. Thk. Beşar Avvad Maruf, ‘İsam Faris el-Hurustânî. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1994.
• --------- Tefsîru’t-Taberî Cmiu’l-Beyaân An Tevîli Âyi’l-Kur’ân. Thk. Şakir Mahmud Muhammed ve Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, tsz.
• Özdoğan, M. Akif. “Arap Dili ve Edebiyatı Kaynaklarında Hz. Peygam- ber’in Dil ve Edebiyattaki Yerine Bir Bakış”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/4 (2005): 223-242.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân Dili ve Retoriği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. Sevre. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2000.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Thk. Şuayb el-Arnaûd. Şer- hu Müşkili’l-Âsâr. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1994.
• Uslu, Recep. “Hûzistan”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 18: 436-439. İstan- bul: TDV Yayınları, 1998.
• Ünalan, Sıddık. “Hz. Muhammed’in Arap Yarımadasındaki Yahudilerle İlişkileri”. Fırat Ünviversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2015): 49-71.
• --------- “Hz. Muhammed’in Hristiyan Kaynaklarında Bilin- mesi ve Onun Hristiyanlarla Diyalogu”, Fırat Ünviversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi 1, (1996): 207-224.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Yiğit, Metin. “İmam Şafii’de Arapça Vurgusu ve Lafız Mana Dengesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2009): 55-86.