INTELLECTUAL ENVIRONMENT AND INTELLECTUAL CENTERS IN THE CITY OF SAMARQAND DURING THE PERIOD OF IMAM AL-MĀTURĪDĪ

Yıl 2019, Cilt: 55 Sayı: 3, 565 - 599, 15.09.2019

Osman Aydınlı

Öz

Imam al-Māturīdī, who is
considered to be the imam of one of the two itiqad / kalam sects under Ahl
al-Sunnah and has made a great influence on the Islamic world, was born in the
Māturīd neighborhood of Samarqand and in 333/944 died also in Samarqand. Unfortunately,
it is not much that has come to this day about his life;  however, 
it  is  possible 
for us to have a general image of the intellectual environment of the time
in Samarqand city, capital of the Mawarannahr, in which this significant
scholar of Islam lived his whole life through a number of main resources and
research works. As a matter of fact, there were some early forms of madrasas
(schools) in Samarqand and the cities around it in the Samanids period, while
there was not really even the thought of it in the capital cities and centers
like Baghdad, Damascus, and Cairo. At the time of al-Māturīdī, there were some
important madrasas in the city like Dār al-Juzjāniyya, Dār al-Iyādiyya, Qusam
b. Abbās. Also, intellectual studies were really important for the Samanid
rulers. So, the archives and the libraries of the palace were always open to
the scholars. Moreover, the city has kept its characteristic as being a melting
pot of lots of different cultures, religions and thoughts in Islamic period,
too. It can be argued that, despite the fact that this mixed cultural structure
of the city has led to emergence of some new ways of thinking, they actually
contradict with the Islamic thought/faith, it has also provided a great
environment for Imam al-Māturīdī and many Islamic scholars of Kalām to emerge
in this region.

Anahtar Kelimeler

Mawarannah, Samanids, al-Māturīdī, Samarqand, Bukhara, Madrasa, Dār al-Juzjāniyya

İMÂM MÂTÜRÎDÎ’NİN YETİŞTİĞİ İLMİ ORTAM VE SEMERKANT’TA İLİM MERKEZLERİ

Öz

Ehl-i Sünnetin yaşayan iki itikad/kelâm mezhebinden birinin
imamı kabul edilen, kaleme aldığı birçok eseri ile İslâm toplumu üzerinde
günümüze kadar büyük etkiler oluşturan İmam Mâtürîdî, Semerkant’ın Mâtürîd
mahallesinde doğmuş ve 333/945 tarihinde yine bu kadim şehirde vefat etmiştir.İmam  Mâtürîdî’nin 
hayatı  hakkında  maalesef 
günümüze fazla bir bilgi ulaşmamıştır. Bununla birlikte bu büyük âlimin
içinde doğup büyüdüğü, yetiştiği ve ömrünün tamamını orada geçirdiği ve kadim
zamanlardan beri Mâverâünnehir’in başşehri konumunda olan Semerkant’ta o günkü
ilmî ortam ve ilim öğrenme merkezlerini bize ulaşan bir takım ana kaynak ve
araştırma eserlerle ortaya koyabiliriz. Nitekim daha Bağdat, Dımaşk ve Kâhire
gibi başşehir ve ana merkezlerde medreselerin varlığından bahsedilmezken
Sâmânîler döneminde Semerkant ve çevre şehirlerde medrese yapılarının ilk
örnekleri görülmekte, İmam Mâtürîdî’nin yaşadığı bu dönemde Semerkant’ta
Dâru’l- Cüzcâniyye, Dâru’l-Iyâziyye, Kusem b. Abbâs gibi medreselerin
varlığından haberdar olmaktayız. Yine bu dönemde Sâmânî hükümdarlarının ilme ve
âlimlere büyük değer verdiğine, saraylarını ve oluşturdukları zengin saray
kütüphanelerini âlimler için ardına kadar açtıklarına şahit olmaktayız. Netice
olarak eski tarihlerden itibaren birçok din ve düşünce yapısının himaye
gördüğü, dolayısıyla canlı kültürel bir ortamın var olduğu bu şehir, İslâm
döneminde de aynı özelliğini büyük oranda devam ettirmiştir. Her ne kadar şehirdeki
bu zengin kültürel yapı İslâm inanç ve akidesine ters, bölgede birçok düşünce
yapısının  ortaya çıkmasına yol açsa da
aynı zamanda bu aykırı düşünceler karşısında İslâm’ı ve onun akîdevi yapısını
sağlam bir şekilde savunan İmâm Mâtürîdî ve onun yolunu takip eden güçlü
kelâmcıların bu şehir ve bölgede yetişmesine vesile olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mâverâünnehir, Sâmânîler, Mâtürîdî, Semerkant, Buhara, Medrese, Dâru’l-Cüzcâniyye, Dâru’l- Iyâziyye

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Büyük Türk Alimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Ak, Ahmet. “İmam Maturidi’nin Hayatı, Eserleri ve Görüşleri”. Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslar arası Sempozyumu Tebliğler Kitabı (Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Ed. Ahmet Kartal. 21-30. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Avcu, Ali. Horasan ve Mâverâünnehir’de İsmâilîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711- 999) Semerkant Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Aydınlı, Osman. “İslâm Hakimiyetine (II/VIII. Asır) Kadarki Dönemde Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyo-kültürel Dinamikleri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 32 (2014): 99-126.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç (ö. 1930). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1927.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Four Studies on the History of Central Asia, Rusça’dan İngilizce’ye ter. V. and T. Minorsky. 3 cilt. Leiden: E.J. Brill, 1962.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Orta Asya: Tarih ve Uygarlık. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Bezzâzî, Hâfizüddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Hârizmî el- Kerderî (ö. 827/1423). Menâkibü Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrût 1981.
• Bosworth, Clifford Edmund. The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern İran (994-1040). Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1973.
• Burhâneddin el-Buhârî, Mahmud b. Ahmed b. Abdilazîz (ö.616/1219). el-Muḥîṭü’l-Burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. Nşr. Ahmed İzzû İnâye ed- Dımaşkî. 11 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi,1424/2003.
• De La Vaissière, Étienne. Sogdian Traders. İng. trc. James Ward. Leiden- Boston: Brill, 2005.
• Demir, Hilmî. “Mâverâünnehir’in Dinî-Politiği ve Mâtürîdî’nin Yeri: Maniheizm ve Gnostikler”, Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslar arası Sempozyumu Tebliğler Kitabı (Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Ed. Ahmet Kartal. 433-450. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Düzgün, Şaban Ali. “Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî”. Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. Ed. Şaban Ali Düzgün. 11-29. Ankara : Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.
• Ebû’l-Fidâ’, İmâdüddîn İsmâil b. Ali b. Mahmûd b. Ömer el-Hamevî (ö. 732/1331). Kitâbü takvîmu’l-büldân, Thk. J. T. Reınaud – W. Mac Guckın De Slane. Paris: A L’imprimerie Royale, 1840.
• Ebû’l-Muîn en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed (ö. 508/1114). Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Claude Selame. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1992.
• Frye, Richard N. The Heritage of Persia. London: Weidenfeld and Nicolson, 1966.
• Frye, Richard N. Bukhara, California-Costa Mesa: Mazda Publishers, 1997.
• Frye, Richard N. “The Samanids”. The Cambridge History of İran 4/4, (1975):136-161.
• Gerdîzî, Ebû Sa‘îd Abdülhay b. Dahhâk b. Mahmûd (eserini 442/1050’de kaleme aldı). Zeynü’l-ahbâr. Tahran: Bünyad-ı Ferheng-i İran, 1327.
• Günaltay, Şemsettin. Müslümanlığın Çıktığı ve Yayıldığı Zamanlarda Orta Asya’nın Umumi Vaziyeti. Ankara: Başvekâlet Müdevenat Matbaası, t.y.
• Hamdullâh el-Müstevfî, Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el- Kazvînî (ö. 750/1349). Nuzhetü’l-kulûb, thk. ve Farsça’dan İngilizce’ye trc. G. Le Strange. London: Luzac, 1919.
• Hamdullâh el-Müstevfî, Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el- Kazvînî (ö. 750/1349). Târih-i Güzîde. nşr. E.G. Browne. Leiden: E. J. Brill, 1910.
• Hattox, Ralph: “Samarkand”, Dıctionary of the Mıddle Ages. 10: 640- 641. New York: Scribner, 1989.
• Hitti, Philip K. History of the Arabs. London: Macmillan, 1953.
• Hudûdü’l-â’lem ( 372/982 tarihi civarında yazılmış, müellifi bilinmiyor). Tumansky yazması. İngilizce’ye trc. ve geniş açıklamalarla nşr. V. Minorsky. London: The University Press Oxford, 1937.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Havkal (ö. 367/977 den sonra). Sûretü’l-arz. thk. Kramers-Johannes Heind. Leiden: E. J. Brill, 1938.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddin Ebû’l-Âdil Kâsım b. Kutluboğa (ö. 879/1474). Tâcu’t-terâcim fî men sannefe mine’l-Hanefiyye. Thk. İbrâhim Sâlih. Beyrût: Dârü’l-Me’mûn li’t-Turas, 1992.
• İbn Yahya Zekeriyya b. İshâk (ö. IV/X. asrın sonları). Şerhu Cümeli usûli’d-dîn li Ebî Seleme es-Semerkandî. Şehid Ali Paşa, 1648: II. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed (ö. 597/1200). el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. 10 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır t.y
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî (ö. 630/1232). el-Kâmil fî’t-târih. Nşr. Carolus Johannes Tornberg. 13 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır - Dâru Beyrut, 1965.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî (ö.630/1232). el-Lübâb fî tehzîbi’l-Ensâb. 3 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır, t.y.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî (ö. 300/913’den sonra). Kitâbü’l-büldân. Thk. Yusuf el-Hâvî. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1406/1996.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk (ö. 387/997). el- Fihrist. Thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1994.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-Kerhî (ö. 346/957). Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik. Nşr. M. J. De Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Kalkaşendî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ali (ö. 821/1418). Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. Thk. Vüzâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, 15 Cilt. Kahire: Vizâretü’s-sekāfe ve’l-irşâdi’l-kavmî, 1963.
• Karadaş, Cağfer. “Semerkand Hanefî Kelâm Okulu: Mâtürîdîlik- Oluşumu, Zemini ve Gelişim Süreci”. Usul İslâm Araştırmaları 6, (Aralık 2006): 57-100.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillâh el-Hanefî (ö. 1067/1656). Keşfu’z- zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Thk. Muhammed Şerâfettin Yaltkaya. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1941.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd (ö. 682/1283). Âsâru’l- bilâd ve ahbâru’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed el- Kureşî el-Hanefî (ö. 775/1373). el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l- Hanefiyye. Thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Kahire: İsa el- Babi el-Halebi, 1978.
• Kutlu, Sönmez. İmam Maturidi ve Maturidilik. Ankara: Kitabiyat, 2003. Kutlu, Sönmez. “Timur Dönemi ve Sonrası Kelâmî Edebiyatın Türkistan Sahası Kaynakları”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 3/1 (2010): 7-41. Law, David A. From Samaria to Samarkand: The Ten Lost Tribes of İsrael. Lanham: University Press of America, 1992.
• Lawton, John. Samarkand and Bukhara. London: Tauris Parke Books, 1991.
• Lıgeti, Lajos. Bilinmeyen İç Asya. Macarca’dan trc. Sadrettin Karatay. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1986.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed (ö. 586/1172). Menâkibü Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1981.
• Mukaddesî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmet b. el-Benâi el-Beşârî (ö. 380/990). Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Thk. Muhammed Mahzûm, Beyrût: Dâru İhyâu’t-Türâsil Arabi, 1987.
• Muminov, Ashirbek-Anke Von Kuelgen. Maturîdî Döneminde Semerkant İlahiyatçıları (4/10. Asır), Ankara 2003.
• Muminov, Ashirbek, “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Semerkant’taki Muasırları”, Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslar arası Sempozyumu Tebliğler Kitabı (Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Ed. Ahmet Kartal. 33-38. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Muminov, Ashirbek, “Maturidilik Araştırmalarında Kaynak Olarak Semerkant Cakerdize Mezarlığı’ndaki Mezar Taşı Kitabeleri”, Büyük Türk Bilgini İmamı Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı (İstanbul 22-24 Mayıs 2009). Ed. İlyas Çelebi. 452-456. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer (ö. 348/959). Târîhu Buhârâ. Farsça’dan Arapça’ya trc. ve nşr. Emîn Abdülmecîd Bedevî – Nasrullâh Mübeşşir et-Tırâzî, Kâhire: Dârü’l-Maârif, 1965.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed (ö. 537/1142). el- Kand fî zikr-i ulemâ-i Semerkand. Thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Suudi Arabistan: Mektebetü’l-Kevser, 1991.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed (ö. 537/1142). Kitâbü’l-Kand fî târihi Semerkand. Thk. V.V. Barthold. Turkestan ve poxu Mongolskago Naşestviya (I. Kısım Metinlerin İçinde). Petersburg 1898.
• Önal, Recep. “İmam Mâtürîdî Döneminde Mâverâünnehir’in İnanç Coğrafyası”. Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslararası Sempozyumu Tebliğler Kitabı (Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Ed. Ahmet Kartal. 639-678. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 146-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü. “IV. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet- Mu‘tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 9 (2003): 49-85.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed el-Pezdevî (ö. 493/1100). Usûlü’d-dîn. Nşr. Hans Peter Linss, Kahire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Polonskaya, Ludmila – Alexei Malashenko. İslâm in Central Asia. Lübnan: Ithaca Press, 1994.
• Rudolp, Ulrich. Mâturîdî. Trc. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Schaeder, H. H. - C. E. Bosworth, “Samarkand”, EI². 8: 1031-1034. Londra 1995.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed (ö. 429/1038). Letâifü’l- maârif. Mısır: 1960.
• Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166). Kitâbü’l-ensâb. 5 Cilt. Thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Cinan, 1988.
• Sümer, Faruk. Eski Türklerde Şehircilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Strange, Guy Le. The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge: University Press, 1905.
• Tan, Muzaffer. Haşhâşîliğin Tarihsel Arka Planı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017.
• Taşağıl, Ahmet. “Soğd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 37: 348-349. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Tolstov, S. Istoriya Naroda Uzbekistana. 1 Cilt. Taşkent: Akademiya Nauk Uzbekskoi SSR, 1950.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1999.
• Usta, Aydın. Türklerin İslâmlaşma Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sükutu. Trc. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayanları, 1963.
• Yâkûtu’l-Hamevî, Şihâbuddin Ebî Abdillâh Yâkût b. Abdillâh el- Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî (ö. 629/1229). Mu’cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, ts.
• Yurdagür, Metin. Mâverâünnehir’den Osmanlı Coğrafyasına Ünlü Türk Kelâmcıları. İstanbul : İFAV Yayınları, 2017.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347). Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. 25 Cilt. Thk. Şuayb Arnaût - Hüseyin Esed ve Arkadaşları. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1990.
• Ziyodov, Şovosil. “Mâturîdî ve Onun Zahidlik Sembolü”. Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslar arası Sempozyumu Tebliğler Kitabı (Eskişehir, 28- 30 Nisan 2014). Ed. Ahmet Kartal. 293-296. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.