ARŞİV VE MAHKEME KAYITLARINA GÖRE OSMANLI PAYİTAHTINDA YAŞLI OLMAK (16-18. YÜZYILLAR)

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 1, 123 - 146, 15.03.2020

Nevzat Erkan

Öz

İslâm medeniyeti ve onun bir parçası olan Osmanlılar’da merhamet nazarıyla bakılan toplumsal kesimler arasında yaşlılar bulunmaktadır. Yaşlıların bakımı, korunması, ihtiyaçlarının karşılanması, her toplumun olduğu gibi Osmanlı’nın da gündeminde yer etmiştir. Bu bağlamda dinin, kültürün yerleştirdiği, ebeveyne hürmet edilmesini öngören yaklaşım yaşlıların toplum hayatında saygın bir yer edinmesini sağlamış, onları korumaya yönelik toplumsal ve idari çözümler oluşturmuştur. Osmanlı toplumu, kendi gelenek ve görenekleri çerçevesinde yaşlıların bakım ve ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik çeşitli uygulamaları hayata geçirmiştir. Yaşlılığı ve yaşlıları tarihsel boyutuyla ele alan, önceki tecrübeleri ortaya koyan literatürdeki araştırmalar yeterli  gelmemektedir. Meseleyle ilgili birincil kaynaklara dayalı örnekler ışığında ele alan incelemelere ihtiyaç vardır. Bu yazıda, 1890’lı yılların zorlu şartlarında kimsesizler için kurulan Darülaceze öncesinde Osmanlı başkentinde yaşlıların durumu ele alınmıştır. 16– 18. yüzyıl Osmanlı Arşivi belgeleri ve başta Üsküdar olmak üzere İstanbul merkezli mahkeme kayıtlarındaki vakalar çerçevesinde Osmanlı’da yaşlıların durumuna ve meselelerinin çözümü için üretilmiş uygulama ve kurumlara ilişkin tespit ve değerlendirmeler ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Yaşlılık Olgusu, Yaşlıların Bakımı, Nafaka, Osmanlı Toplumu

BEİNG OLD İN OTTOMAN CAPİTAL ACCORDİNG TO ARCHİVES AND COURT RECORDS (16TH-18TH CENTURİES)

Öz

Elderly people were among the social segments regarded as a subject of mercy in the Islamic civilization and in the Ottoman Empire, an important representative of the civilization. As an important social issue,

the care and protection of the elderly has been on the agenda of the Ottomans as well as every society. This issue still maintains its existence and importance as a major social issue today. As a result of the changes in the demographic structure, especially the increase in the average life expectancy, the large increase in the share of the elderly in the total population makes the care of the elderly more important and serious compared to the past. The approaches, attitudes and behaviors established in the Ottoman society in the religious, cultural, and traditional context envisage respecting the elderly. They have not only created a respectable place in the social life but also brought social and administrative solutions to protect the elderly. Since elderliness has many difficulties, the Ottoman society implemented various practices for the care and needs of the elderly within the framework of its tradition and accumulation. Determinations and evaluations regarding the condition and care of the elderly in the Ottoman society were revealed based on the facts in the archive and court records of the 16th - 18th century Ottoman practices. Since the used archive and court records focused on Istanbul, this humble study examines the subject within the framework of the Ottoman capital. In order to determine the situation, the observations of the Western travelers, who evaluated the Ottoman society with an outer perspective, were briefly mentioned. The state paid a salary from certain income items so that the people who served it throughout their lifetime did not have a hard time in their old age. In this context, the Empire have sought to link salaries from the relevant muqata’ah income to maintain the lives of the elderly, poor and helpless people who had no one to look after. Another issue that concerns the state about elderly people is the physical structure of the cities. In

order to facilitate the daily life of elderly people, first of all, solutions have been sought on various issues that cause difficulty to them. When needed, it created new market places for them to go easily, it was enacted that the transportation animals, which caused problems for the elderly in the city, would go slowly. Regarding the issues on the elderly in the court records, the first thing that draws attention is that the elderly were not isolated from their neighborhood and the street they live in, regardless of their situation. Based on the case records in the registers, it is seen that there are three types of elderly in the Ottoman society who had care issues. Firstly, those who did not have children and who were in need financially. The second is those who had enough property to sustain their lives although they did not have any children, and finally those who were in need both financially and morally even though they had children. The most difficult group among the elderly are the ones who had no relatives or friends. The imaret, which were located in the charity units of the foundations in Ottoman cities, aimed primarily to provide food for such people in need. It can be said that the dervish lodges deemed as a service to help such lonely and old people in accordance with their purpose to provide service to people in need. There are some clues in the court records of how the wealthy but lonely elderly lived during the last period of their lives. They would agree on a name of a guardian for their care without leaving their neighborhood, and the works to be done after their death. For this purpose, elderly people who had applied to the court were looking for trustworthy guardians for themselves who would look after them until their death, and would carry out their burial services and pray for them after their death. Finally, when the status of the elderly with children are examined, it is seen that such people were mostly looked after by their children. However, when older people had children and became dependent on maintenance payment, the judge would generally approve the

maintenance payment they requested from their children except for some rare cases. In this sense, the difference in religion between the child and the parent was not an obstacle. In addition, in terms of responsibility, the son and daughter were equally obliged to take care of their elderly. According to the data in the registers, the maintenance payment was generally asked from the sons.

Anahtar Kelimeler

Case of Old Age, Care of the elderly, Alimony, Ottoman Society

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Üsküdar Şer’iyye Sicilleri
• BOA Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri, A.DVNSMHM.d, no. 7/1106; A.DVNSMHM.d, no.12/1174; A.DVNSMHM.d, no.72/729; A.DVNSMHM.d, no. 81/447; A.DVNSMHM.d, no. 100/219.
• BOA Ali Emiri Ahmed II AE.SAMD.II, no. 20/2196. BOA Ali Emiri Mahmud I AE.SMHD.I, no. 14/11027, no. 57/3569, no. 148/11027.
• BOA Ali Emiri Abdülhamid I AE.SABH.I, no. 146/9891, no. 173/11535, no. 247/16513, no. 272/18290. BOA Ali Emiri Mustafa II AE.SMST.II, no. 7/625.
• BOA Cevdet Belediye C. BLD, no. 12/582.
• BOA Cevdet Evkâf C.EV, no. 281/14327.
• BOA Cevdet Sıhhiye C.SH, no.13/637.
• BOA İbnülemin Sıhhiye İE.SH, no. 2/161.
• BOA Evkâf Defterleri EV.d, no. 38761.
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri, no. 328, no. 332, no. 333, no. 334, no. 336, no. 350, no. 367, no. 380, no. 402.
• Kaynak Eserler ve İncelemeler Akbulut, Halil İbrahim. 494 No’lu Galata Şer’iyye Sicilinin Değerlendirilmesi. İstanbul : Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Akkaya, Mustafa. “Osmanlıda 16. ve 17. Yüzyıllar Arasında Nafaka Uygulamaları ile Satın Alma Gücü Arasındaki İlişki”. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 10/7 (2018), 295-319.
• Akyıldırım, Taylan. 259 Numaralı Şerʻiyye Sicili Defterine Göre Galata (Metin ve Değerlendirme). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Alkoç, Şule Sema. “Osmanlı Toplumunda Yaşlı Bakım Anlaşmaları ve Günümüz Çalışmalarında Yaşlı Bakımı (Tokat Örneği)”. Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ed. Ali Çelikel v.dğr. I/159-184. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2015.
• Arpacı, Fatma. “Geçmişten Günümüze Yaşlılık”. Yaşlılık Sosyolojisi. Ed. H. Ceylan. 1-19. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Attila, Resul. İstanbul Galata Kadılığı 353 Numaralı Şer’iyye Sicili : 30.R.1173-7.Ca. 1173 (21 Aralık 1759-26 Ocak 1760.) İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Bozkurt, Fatih. “Yetimi Kolla, Malını Koru! Tereke Defterleri ve Yetim Malları (1785-1875)”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2012), 69-90.
• Doğruyol, Adnan. “Türk İktisat Tarihi Açısından Bir Anadolu Selçuklu Dönemi Vakfiyesi ve Mülknamesi: “Hacı İbrahim Sultan Vakfı ve Zaviyesi”. Türk Dünyası Araştırmaları 211 (2014), 35-58.
• D’ohsson, J. Mouradgea. XVIII. yüzyıl Türkiye’sinde örf ve adetler. Çev. Zerhan Yüksel. İstanbul : Tercüman Gazetesi, ts.
• Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl Serahsi. el-Mebsut. Haz. Mustafa Cevat Akşit. İstanbul: Gümüşev Yayınları, 2008.
• Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr Merginani. el-Hidâye Şerhu Bidâyetü’l-Mübtedi. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• Ekşi, Ahmet. “Hz. Ömer’in ‘Miskin’ Kavramıyla Zekât Uygulamalarına Getirdiği Açılım”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Ed. Ali Aksu. 3/129-134. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2018.
• Ekşi, Ahmet. Şer’iyye Sicilleri Örnekliğinde İslâm Hukuku Bakımından Evlat Edinme. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/42-45. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Erkan, Nevzat. Osmanlı Üsküdarı’nda Toplumsal Hayat (18. Asır Üsküdar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri). İstanbul : Üsküdar Belediyesi, 2015.
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-’Udûlden Şuhûdü’l-Hâle Geçiş”. Osmanlı Araştırmaları 53 (2019): 1-50.
• Gedikli, Fethi. “Osmanlı Uygulamasında Vakıftan Geri Dönülebilir mi?”. I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri. Ed. Fethi Gedikli. 497502. İstanbul: Oniki Levha Yayınları, 2012.
• Genç, Mehmet. “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”. Vakıflar Dergisi 42 (2014), 9-18.
• Gündüz, Şinasi “İslâm ve Diğer Dinlerin Yaşlılığa Bakışı”. Yaşlılık Dönemi ve Problemleri. Ed. M. Faruk Bayraktar. 69-80. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bāb Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691). Haz. Hüseyin Kılıç. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970 - 971 / M. 1563). Haz. Mehmet Akman v.dğr. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-I Refia) 74 Numaralı Sicil (H. 1072 - 1073 / M. 1661 - 1662). Haz. Mehmet Akman v.dğr. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-I Refia) 90 Numaralı Sicil (H. 1090 - 1091 / M. 1679 - 1680). Haz. Mehmet Akman v.dğr. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (H. 1005 - 1007 / M. 1596 - 1599). Haz. Mehmet Akman v.dğr. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 10731074 / M. 1663-1664). Haz. Rasim Erol. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767). Haz. Mehmet Akman v.dğr. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2019. İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 1042-1043 / M. 1633). Haz. Fuat Recep. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (H. 987988 / M. 1579-1580). Haz. Rıfat Günalan. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Kara, Mustafa. Din, hayat, sanat açısından tekkeler ve zaviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• Kazıcı, Ziya. “Kültürümüzde Yaşlılık ve Yabancı Gözüyle Ülkemizde Yaşlılar”. Yaşlılık Dönemi ve Problemleri. Ed. M. Faruk Bayraktar. 239253. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Türkler”. İslâm Ansiklopedisi. 142-280. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1988 12-2/220.
• Kılıç, Erdal. 1158-1159 (1745-1746) Tarihli Üsküdar Sicili. İstanbul : Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Köten, Akif. “Hz. Peygamber’in Sünnetinde Yaşlılara Saygı”. Yaşlılık Dönemi ve Problemleri. Ed. M. Faruk Bayraktar. 267-278. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Kaynakları Olarak Vakfiyeler”. [CIEPO=Ciepo] Studi Preottomani e Ottomani. 153-163. Napoli : Istituto Universitario Orientale, 1976.
• Lewis, Raphael. Osmanlı Türkiyesi’nde Gündelik Hayat: (Adetler ve Gelenekler). Çev. Mefküre Poroy. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1973.
• Muhammed Emin Ömer ibn Abidin. “Usül ve Fürû’un Nafakasıyla İlgili Nakiller Üzerine Bir İnceleme”. Çev. Kemal Yıldız, İlyas Yıldırım, Mehmet Gayretli. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 441-470.
• Öz, Fatma. “Yaşamın Son Evresi: Yaşlılık Psikososyal Açıdan Gözden Geçirme”. Kriz Dergisi 10/2 (2002), 17-28.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bağdat: Kültür ve Medeniyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/437-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özbek, Nadir. “Osmanlı İmpratorluğu’nda ‘Sosyal Yardım’ Uygulamaları”. Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Ed. Mehmet Seyitdanlıoğlu, Halil İnalcık. 401-423. Ankara: Phoneix Yayınevi, 2006.
• Özcan, Tahsin. “Osmanlı Mahallesi Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 1/1 (2001), 129-151.
• Sancaklı, Saffet. “Hadislerde ‘Yaşlılık Olgusunun’ Değerlendirilişi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2006), 49-71.
• Sarıkavak, Kazım. “Türk-İslâm Geleneğinde Yaşlılara Verilen Değer”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/2 (2017), 281-287.
• Sellam, Ebu Ubeyd Kasım b. Kitabü’l-Emval İlk Dönem Ekonomi Yönetimi. Çev. Cemaleddin Saylık. Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Osmanlı Sosyal Güvenlik Sistemi”. Toplu Makaleler I: İktisat Tarihi. 319-329. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005.
• Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b Kâsım İbn Ebû. Uyunü’l-Enba’ fî Tabakati’l-Etıbba. Beyrut : Daru Mektebeti’l-Hayat, t.y.
• Yazgan, Turan. “Sosyal Siyaset Açısından Vakıflar”. Türk Dünyası Araştırmaları 48 (1987), 143-150.
• Yertutan, Canan. “Yaşlılıkta Ortay Çıkan Fiziksel Değişiklikler”. Aile ve Toplum. 1/2 (1991), 63-66.
• Tütün, Sevgi. “Kur’ân’da Erzeli’l-‘umur ve Yaşlılık Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2016), 299-328.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyıl Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.