TÜRK BELÂGATINDA HASR YOLLARI VE KUR’ÂN MEÂLLERİNİN ÂYETLERDEKİ HASRI YANSITMA BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 3, 1049 - 1086, 15.09.2020

Osman Arpaçukuru

Öz

Hasr, Kur’ân’ın çokça başvurduğu özlü, güçlü ve edebî nitelikli üstün bir üslûptur. Bu üslûp sayesinde, bir şeyin belli bir şeyde bulunduğu, ondan başkasında bulunmadığı ifade edilir. Türk dili ve belâgatında hasr üslûbuna yönelik çalışmalar yok denecek kadar azdır. Bu durumun neden olduğu bilgi eksikliği meâllerde önemli dil ve anlatım problemlerine yol açmaktadır. Hasrla gelen âyetlerin meâllerinde anlam kayıpları olmakta, hasrın belli bir yolunu gerektiren ilahî hikmet ve maksat da kaybolmaktadır. Meâlleri hasr açısından inceleyen bazı yayınlar bulunmaktadır. Bu araştırmanın onlardan farkı, sorunun tespitinden ziyade çözüm odaklı olmasıdır. Araştırma, Türk belâgatında hasrın yollarını ana hatlarıyla ele almakta ve böylece meâllerde hasrı ifadede görülen dil ve anlatım problemlerini aşmaya imkân vermektedir. Ayrıca Kur’ân’ın hasr üslûplarına denk veya yakın Türkçe üslûplar önermektedir.

Araştırmada klasik, akademik ve sosyal tabanlı nitelikte yirmi meâl kitabı incelenmiştir. Meallerin kritiğinde Arapça ve Osmanlıca belâgat kaynakları ve belli başlı tefsirlerin yanında Türkçe dilbilgisi kitapları, Osmanlıca ve Türkçe sözlüklere başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Belâgat, hasr, Kasr, Kur’ân, Meâl, Dil ve Üslûp Sorunları

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

THE FORMS OF EXPRESSİON OF RESTRICTION STYLE IN THE TURKISH RHETORIC AND EVALUATION OF THE TURKISH TRANSLATIONS OF THE QUR’ĀN IN TERMS OF REFLECTING RESTRICTION STYLE

Öz

This research examines and evaluates the Turkish translations of the Qurʾān in terms of transferring the art of hasr (restriction) in the Qurʾān into Turkish. Thus, it aims to identify and solve the language and style problems seen in the translation of the literary arts of the Qurʾān, and thus to increase the language and style quality of the Qurʾān translations in a positive way.

Restriction is an important literary art in Turkish rhetoric as much as it is in Arabic rhetoric. It is often referred to as “kasr” and sometimes “tahsis” in literature. “Restriction (Hasr)” is a rhetoric scientific term meaning “something exists only in a certain thing and not in any others”, in other words, “to allocate something to a certain thing and to make it belong only to it.”

Restriction is a literary style that is concise than two sentences by stating the meanings expressed in two different sentences in one sentence; stronger than single-judgment sentences with two judgments; and a literary style that contains two opposite judgments together. Thanks to this style, it is stated that something exists in a certain thing and not found in any other, in other words, something is allocated to a certain thing and belongs only to it.

Studies on the restriction style in Turkish rhetoric are almost nonexistent. The lack of information caused by this situation causes significant language and expression problems in the Turkish translations of the Qurʾān. There is a loss of meaning in the translations of the verses that include the meaning of hasr (restriction), and the divine wisdom and purpose that require a certain form of restriction are lost.

There are some studies examining the Turkish translations of the Qurʾān in terms of restriction style. The difference of this research is that it is more solution-oriented rather than identifying the problem. In this respect, it has a quality that complements and improves previous studies.

In the research, twenty Turkish translations of the Qurʾān were examined and evaluated in terms of reflecting the restriction style. Turkish translations of the Qurʾān were selected from different categories such as “Classical Turkish Translations of the Qurʾān”, “The translations of the Qurʾān belonging to academics working in the field of Arabic language or tafsir science”, “The Qurʾān translations of academicians working in other fields”, and “the Qurʾān translations read by groups and communities with a certain social layer in the society”. In determining and explaining the restriction in the verses, the basic classical tafsir sources of Islam and rhetoric books are used. In the evaluation of the Turkish translations of the Qurʾān, important basic sources of Turkish rhetoric, Turkish grammar books and books on certain subjects of the Turkish language as well as Ottoman Turkish and Turkish dictionaries are benefited. After the explanation of the meaning of restriction in the verses, the translations of the Qurʾān were handled and evaluated one by one. At the end of each evaluation, a Turkish translation was suggested by us as an example.

As a result of the research, it was seen that most of the Turkish translations of the Qurʾān did not translate the hasr in the verses into Turkish. In addition, it was revealed that although the restriction in the verses are different from each other, they are conveyed with similar patterns in translations. We think that the aforementioned language and style errors are caused by the insufficient knowledge of the ways of restriction in Turkish rhetoric.

Some of our proposals for the solution of the language and style problems seen in the translation of the restriction in the verses are as follows:

• Scientific and literary publications on hasr style and especially the ways of hasr in Turkish rhetoric should be increased.

• The differences of the ways of restriction in Turkish rhetoric should be tried to be determined as much as possible by benefiting the usage of the literati.

• Turkish equivalent or close equivalents of the restriction ways of the Arabic language should be determined as much as possible, and translations should be based on these equivalents.

• The way of restriction in the Arabic rhetoric -> The response we propose in the Turkish rhetoric

o Use of negation and exception together -> Bringing together the preposition of exception and the negative verb.

o إِنَّمَا preposition -> Restriction through words denoting restriction.

o Restriction through atf letters (لا، بل، لكن) -> Restriction through conjunctions.

o Restriction through introduction-postponement -> Replacing the elements in syntax.

o Fasl pronoun -> Repeating one of the elements of the word.

Anahtar Kelimeler

Rhetoric, Restriction Style, The Holy Qurʾān, Translations of the Qurʾān, Language and Style Problems

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abdurrahman Süreyyâ, Mîrdûhîzâde. Mîzânü’l-Belâga. İstanbul: Cerîde-i Askeriye Matbaası, 1303.
• Abdülkâhir el-Cürcânî. Delâilü’l-i‘câz. Thk. Mahmûd M. Şâkir. 3. Baskı. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Ahfeş el-Evsat, Saîd b. Mes‘ade. Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân. Thk. Hüdâ Mahmûd Kırâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411/1990.
• Akalın, Şükrü Halûk v.dğr. Türkçe Sözlük. 11. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Âlûsî, Şehâbüddîn Mahmûd b. Abdullâh. Rûhu’l-meʿânî fî tefsî- ri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. Thk. Ali Abdülbârî Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1415.
• Arpaçukuru, Osman. Arap Belâgatında Hasr Üslûbu ve Kur’ân Meâllerinin Hasr Üslubu Açısından Değerlendirilmesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ayıntabî, Mehmed Efendi. Tibyân Tefsiri: Kur’ân-ı Kerim Meâli ve Tefsiri. Nşr. Abdullah Yücel. 4 Cilt. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2015.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3. Baskı. İstanbul: Kubbealtı İktisâdi İşletmesi, 2016.
• Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde. Bilgegil, Mehmet Kaya. Edebiyat Bilgi ve Teorileri -I: Belâgat. 2. Baskı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
• Bilgin, Muhittin. Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. 3. Baskı. Ankara: Anı Yayıncılık, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ts.
• Bozkurt, Fuat. Türkiye Türkçesi (Dilbilgisi-Anlatım). 5. Baskı. Konya: Eğitim Yayınevi, 2017.
• Bursevî, İsmâil Hakkı b. Mustafa. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Belâgat-i Osmâniyye. 2. Baskı. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1299.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. el-Misbâh fî şerhi’l-Miftâh. Thk. Yüksel Çelik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiye ʿale’l-Mutavvel Şerhi Telhîsi’l-Miftâhil- ‘ulûm. Thk. Reşîd E‘radî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1428/2007. Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük: Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Demir, Tufan. Türkçe Dilbilgisi. 3. Baskı. Ankara: Kurmay Kitap, 2013.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetü’d-Desûkî alâ Muhtasari’s- Sa’d: Şerhu Telhîsi’l-Miftâh. Thk. Halil İbrahim Halil. 2. Baskı. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2013.
• Doğan, D. Mehmet. Doğan Büyük Türkçe Sözlük. 25. Baskı. Ankara: Yazar Yayınları, 2014.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l- muhît fî’t-tefsîr. Thk. Sıdkî M. Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1420.
• Ebû Mûsâ, Muhammed Muhammed. Delâlâtü’t-terâkîb. 2. Baskı. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1987.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Yavsî. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâ- ya’l-Kur’âni’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, t.y.
• el-Hâc İbrâhîm. Edebiyyât-i Osmâniyye: (Birinci Cüz). İstanbul: Dersaadet, 1305.
• Evrensel Çağrı: Kur’ân-ı Kerîm (Yüce Meâl ve Tefsir). Çev. Hamdi Döndüren. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2005.
• Fahrüddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb: et-Tefsî- rü’l-kebîr. 3. Baskı. 32 Cilt. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/1999. Feyzü’l-Furkân: Tefsirli Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Çev. Hasan Tahsin Feyizli. 9. Baskı. İstanbul: Server İletişim, 2015.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Edatlar: Eski Türkçe metinler- den zamanımıza kadar -Yazı dilinde-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Hak Dîni Kur’ân Dili: Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâli. Çev. Elmalılı M. Hamdi Yazır. Nşr. Ertuğrul Özalp. 4. Baskı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2014. Hatîb el-Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahmân. el-Îzâh fî ʿulûmi’l-belâ- ga: el-Me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. 4. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye, 2010.
• Hayat Kitabı Kur’an: Gerekçeli Meal-Tefsir. Çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2014.
• Hepçilingirler, Feyza. Türkçe Dilbilgisi: Öğretme Kitabı. 8. Baskı. İstanbul: Everest Yayınları, 2013.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-ten- vîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye li’n-neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsî- ri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Thk. Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1422/2001.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. Thk. Abdullâh el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Şirketu Dâri’l-Erkam, 1416/1996.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. Zâdü’l-meʿâd fî hed- yi hayri’l-ʿibâd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• İbn Ya‘Kûb El-Mağribî, Ahmed b. Muhammed. Mevâhibü’l-fettâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Kâsımî, Muhammed Cemâleddîn b. Muhammed Saʿîd. Mehâsinü’t-teʾvîl. Thk. M. Bâsil ʿUyûnu’s-Suud. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1418.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. 3. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Kur’an Yolu Meâli. Çev. Hayrettin Karaman – Mustafa Çağrıcı - İbrahim Kâfi Dönmez – Sadrettin Gümüş. 4. Baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kur’an: Türkçe Çeviri. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Atayy Yayınları, 2015.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. Çev. Hasan Basri Çantay. Nşr. M. A. Yekta Saraç. İstanbul: Risale, 1993.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. Çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. 17. Baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009. Kur’an-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Çev. Mustafa Öztürk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Çev. Hayrettin Karaman – Mustafa Çağrıcı - İbrahim Kâfi Dönmez – Sadrettin Gümüş. 20. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. Çev. Murat Sülün. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2012.
• Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali. Çev. Öztürk, Yaşar Nuri. 113. Baskı. İstanbul: Yeni Boyut, 2013.
• Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Anlamı (Meal). Çev. Hüseyin Elmalı – Ömer Dumlu. 8. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Kur’an-ı Kerîm’in Yüce Meâli. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Hayat Yayınları, 2017.
• Kur’ân-ı Mecîd ve Tefsirli Meâl’i Âlîsi. Çev. Ustaosmanoğlu, Mahmud. http://kuranimecid.com/index.php?sayfa. Kurân-ı Kerim Türkçe Meali. Çev. Mahmut Toptaş. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâ- mi’l-Kurʾân. Thk. Ahmed el-Berdûnî and İbrâhîm Ettafeyyiş. 2. Baskı. 20 Cilt (10 ciltte). Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mahmûd Sâfî. el-Cedvel fî i‘râbi’l-Kur’ân ve sarfihi ve beyânihi me‘a fevâid nahviyye hâmme. 3. Baskı. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Îmân, 1416/1995.
• Mehmed Rifat, Manastırlı. Mecâmi‘ü’l-edeb -I: İlm-i Belâgat: İlm-i Me’ânî I. İstanbul: Dersaadet, 1308.
• Meydânî, Abdurrahman H. Habenneke. el-Belâgatü’l-Arabiyye: Üsüsühâ ve ulûmühâ ve fünûnühâ. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2013.
• Mücahit, Mustafa. Arap Dilinde Hasr Belâgatı ve Kur’an’da Manaya Etkisi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Nesefî, Ebü’l-Berakât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâʾi- ku’t-teʾvîl. Thk. Yusuf Ali Budeyvî and Muhyiddin Dîb Mistû. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kelimi’t-tayyib, 1419/1998.
• Said Paşa, Diyarbekirli. Mîzânü’l-edeb. İstanbul: 1305.
• Saraç, M. A. Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. 12. Baskı. İstanbul: Gökkubbe, 2014.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf. Miftâhu’l-ʿulûm. Thk. Abdülhamîd Hindâvî. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Semîn el-Halebî, Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf. ed-Dürrü’l-masûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Thk. Ahmed M. el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem.
• Semîn el-Halebî, Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf. ʿUmdetü’l-huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnussûd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1417/1996.
• Son Çağrı Kur’an. çev. Salih Akdemir. 3. Baskı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Sübkî, Bahâüddîn Ahmed b. Alî. Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. Thk. Halil İbrahim Halil. 2. Baskı. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2017.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Muʿterekü’l-akrân fî iʿcâzi’l-Kurʾân. Thk. Ahmed Şemsüddin. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1408/1988.
• Şemseddin Sami. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat: Kâmûs-ı Türkî. 5. Baskı. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2017.
• Şevkânî, Muhammed b. ʿAlî. Fethu’l-kadîr: el-Câmi‘u beyne fen- neyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min ‘ilmi’t-tefsîr. 2. Baskı. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kelimi’t-tayyib, 1419/998.
• Şihâbüddîn El-Hafâcî, Ahmed b. Muhammed. Hâşîyetü’ş-Şihâb ʿalâ’l-Beyzâvî:ʿİnâyetü’l-Kâzî ve Kifâyetü’r-Râzî ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdir, ts.
• Şimşek, M. Sait. Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed M. Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Ömer. el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-ʿulûm. 3. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2013.
• Tîbî, Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. Fütûhu’l-gayb fi’l-keşfi ‘an kınâ‘i’r-rayb: Hâşiyetü’t-Ṭîbî ‘ale’l-Keşşâf. Thk. Cemîl Benî Atâ. 17 Cilt. Dubai: Câʾizetu Dubey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1434/2013.
• Vâhidî, Alî b. Ahmed en-Nîsâbûrî. el-Basît fî tefsîri’l-Kurʾân. Thk. Abdülaziz b. Sitâm Âl Su‘ûd and Türkî b. Sehv el-‘Uteybî. 24 Cilt. Riyad: Câmi’atü’l-İmam Muhammed b. Su’ûd el-İslâmiyye, 1430/2009.
• Yahyâ b. Hamza, el-Müeyyed-Billâh. et-Tırâzü’l-mütezammin li-es- râri’l-belâga. Thk. Abdulhamîd Hindâvî. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l- ʿasriyye, 1423/2002.
• Yavuz, Galip. “Türkçe Meâllerde Hasr ÜslubununYanlışAnlaşılmasından Kaynaklanan Yanlış Tercüme Sorunları.” Kur’an Meâlleri Sempozyumu -Eleştiriler ve Öneriler-. 1/251-264. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 3. Baskı. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l- ʿArabî, 1407/1987.