WAS THE FIRST COMMENTARY ON AL-FIQH AL-AKBAR WRITTEN IN THE 9TH/15TH CENTURY?

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 4, 1221 - 1248, 20.12.2020

Kadir Gömbeyaz

Öz

Some works narrated by his students on the Islamic creed are attributed to Abū Ḥanīfa. The most famous of these is al-Fiqh al-akbar. However, although there is not a single work under the name of al-Fiqh al-akbar even if it is mentioned under the same name in the sources, there are two different texts one of which is narrated by his student Abū Muṭī al-Balkhī and the other one is narrated by his son Ḥammād. The fact that these two different texts are referred to with the same name has created the problem of which text is meant in the references to the work. Also, the commentaries (sharḥs) written on the work caused confusion about which text was commented, and even sometimes wrong evaluations were made. This study, being aware of the problematic situation in question tries to determine the first sharḥ written on al-Fiqh al-akbar narrated by Ḥammād. As a result of the findings obtained, it reaches that the first sharḥ(s) on the work were written in the 9th/15th century and then makes some suggestions, focusing on the possible reasons why al-Fiqh al-akbar was commented after about seven centuries for the first time.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Abū Ḥanīfa, al-Fiqh al-akbar, Commentary, al-Sīnobī

İLK FIKH-I EKBER ŞERHİ 9./15. YÜZYILDA MI YAZILDI?*

Öz

Ebû Hanîfe’ye akaid sahasında öğrencileri kanalıyla rivayet edilen bazı eserler nispet edilmektedir. Bunlar içerisinde en meşhuru şüphesiz el-Fıkhu’l-ekber’dir. Ancak ortada el-Fıkhu’l-ekber adıyla tek bir eser bulunmayıp kaynaklarda aynı isim altında zikredilse de biri öğrencisi Ebû Mutî el-Belhî, diğeri ise oğlu Hammâd b. Ebî Hanîfe kanalıyla nakledilen iki farklı metin bulunmaktadır. Bu iki farklı metnin kaynaklarda aynı adla (el-Fıkhu’l-ekber) anılıyor olması esere yapılan göndermelerde hangi metnin kastedildiği problemini doğurmuştur. Mesele bununla da kalmamış; eser üzerine yazılan şerhlerin de hangi metnin şerhi olduklarının karışmasına, hatta zaman zaman yanlış tespitlerin yapılmasına sebebiyet vermiştir. İşte bu çalışma söz konusu problemli durumun farkında olarak çeşitli kaynaklarda el-Fıkhu’l-ekber Şerhi olarak kaydedilen eserlerin aidiyeti sorgulamasına nispet edilen müellifleri özelinde koyulmuş ve Hammâd rivayetli el-Fıkhu’l-ekber üzerine yazılan ilk şerhi tespit etmeye çalışmıştır. Ulaşılan bulgular neticesinde eser üzerine ilk şerh(ler)in 9./15. Yüzyılda yazıldığı tespit edilmiş, bunun üzerine el-Fıkhu’l-ekber’in niçin yaklaşık yedi asır sonra ilk defa şerh edilmiş olmasının muhtemel sebepleri üzerine durularak birtakım öneriler sunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ebû Hanîfe, el-Fıkhu'l-ekber, Şerh, Sînobî

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: Bayrak Matbaası, 2008.
• Altıntaş, Ramazan. “Ebû Hanîfe’nin Kelam Metodu ve ‘el-Fıkhu’l-Ekber’ Adlı Eserine Yöneltilen Bazı İtirazlar”. İslâmî Araştırmalar 15/1-2 (2002) [Ebû Hanîfe Özel Sayısı], 185-205.
• Antalyavî, Ali Halife. Şerh-i Fıkh-i Ekber. Lala İsmail. 683, 1b-41b.
• Aruçi, Muhammed. “Pezdevî, Ebü’l-Yüsr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 266-267. İstanbul: TDV Yay., 2007.
• Aytekin, Arif. “Fıkh-ı Ekber Risaleleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2010), 209-221.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. el-İrşâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1384, 185b-203a.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. İstinsah ve tsh. Kilisli Rifat Bilge & İbnülemin Mahmûd Kemal İnal. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bahaaddînzâde, Mehmed [Muhammed?] b. Behâeddin b. Lütfullah. el-Kavlu’l-fasl fî şerhi’l-Fıkhi’l-ekber. Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, 523, 218 vr., ist. trh. Rebiülevvel 925 [Mart 1519].
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi. Usûlu’l-münîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe. Thk. İlyas Çelebi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. B., 2010.
• Birinci, Züleyha. “Ebû Mutî’ Rivayetli el-Fıkhü’l-Ekber Şerhi’nin Müellifi Meselesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2008), 57-72.
• Buhârî Alaeddin Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. Nşr ve notlandıran: Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Büyükdeveci, Rıdvan. Ekmeleddin el-Bâbertî’nin İtikadî Görüşleri ve Kitâbü’l-İrşâd Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Kâfiye fi’l-cedel. Thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Matba‘atu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhu, 1399/1979.
• Çelebi, İlyas. “Ebû Hanife’nin Kelamcılığı, İtikada Dair Risaleleri ve Bunların Otantik Olup Olmadıkları Meselesi”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi: Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, [16-19 Ekim 2003, Mudanya/Bursa]. Ed. İbrahim Hatipoğlu. 2/185-196. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
• Daiber, Hans. The Islamic Concept of Belief in the 4th/10th Century: Abū l-Layth al-Samarqandī’s Commentary on Abū Ḥanīfah (died 150/767) al-Fiqh al-absaṭ. Tokyo: Institute for the Study for of Languages and Culture of Asia and Africa, 1995.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu –Hanefîlik-Mâturîdîlik- 05-07 Mayıs 2017. Ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç & Yusuf Koçak. I: 643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Âlimlerinin Ebû Hanîfe’nin Akâid Risâlelerini Konu Edinen Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (2016): 169-226.
• Demir, Osman. “Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine Akâid-Kelâm Literatürü: Kişiler, Eserler ve Gelenekler Üzerinden Bir Hâsıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 9-52.
• Demirci, Osman. Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, Bursa, Edirne, İstanbul). İstanbul: Marmara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, oktora Tezi, 2012.
• Durguti, Abdylkader. “Eş‘arî Geleneğinde Şerh Yazıcılığı: İbn Fûrek’in Şerhu’l-Âlim ve’l-Müteallim Örneği”. Ed. Mesut Kaya & Sezai Engin. İslam İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Eaton, Richard M. “Gisu-Darâz”. Encyclopaedia Iranica 11/1, 1-3, https://www.iranicaonline.org/articles/gisu-daraz (Erişim 07 Kasım 2020) Ebû Ahmedzâde. Terceme-i Fıkh-ı Ekber. Nuruosmaniye Kütüphanesi 2189/1, vr. 1b-22b.
• Ebû Ahmedzâde. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1045, 172 vr.
• Fûde, Saîd Abdüllatîf. “Tercemetü Alâiddîn el-Buhârî”. Alâeddîn el-Buhârî. Risâle fi’l-itikâd. Kuveyt: Dâru’z-ziyâ, 1433/2012.
• Gölcük, Şerafettin – Bebek, Adil. “el-Fıkhu’l-ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/544-547. İstanbul: TDV, 1995.
• Gömbeyaz, Kadir. “Ebeveyn-i Resûl Meselesine Özgün Yaklaşımlar: İbrahim el-Halebî’ye (ö. 956/1549) Nispet Edilen Bir Risalenin Neşri ve Analizi”. Bilimname 38/2 (2019): 57-81.
• Gömbeyaz, Kadir. “Sinop’tan Bursa’ya Bir Osmanlı Âlimi: İlyas B. İbrahim es-Sinobi (ö. 891/1486)”. Sinop İli Değerleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Alpay Tırıl, Evrim Sönmez, Süleyman Özdemir, Hünkar Avni Duyar. Ankara: HTC Matbacılık, 2015, 81-89.
• Hakîm İshâk [Yanlışlıkla Pezdevî]. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber [=Muhtasaru’l-Hikmeti’n-nebeviyye]. Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, 963/1.
• İbn Ebi’l-İzz. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahâviyye. Thk. Beşir Muhammed Uyûn. Taif: Mektebetü’l-Müeyyed – Dımaşk: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1408/1998.
• İbn Fûrek. Şerhu’l-Âlim ve’l-müteallim. Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1827, 159b-225b, ist. trh: 797.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Şerhu’l-Âlim ve’l-müteallim. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâih & Tevfîk Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâturîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl. Ed. Ahmet Hamdi Furat, vd., 2/47-95. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı Sünniliğinin Beslenme Kaynakları: Hadisçi Hanefilik ve Osmanlı’ya İntikali”. XVII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 15-17 Eylül 2014: Kongreye Sunulan Bildiriler: IV. Cilt III. Kısım: Osmanlı Tarihi, 2018. 1111-1134. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Karadaş, Cağfer. “Ekmelüddîn Bâbertî’nin Ebû Hanife’nin “El-Vasıyye ve El-Fıkhu’l-Ekber” Risalelerine Yazdığı Şerhler”. Ekmelüddîn Bâbertî’yi Keşif Yolunda I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu, 28-30 Mayıs 2010. Bayburt: BAKÜTAM, 2014, 215-224.
• Kâtip Çelebî. Keşfü’z-zünûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Tsh. M. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Rifat Bilge. 2 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı -Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-”. Marife 15/1 (2015), 9-31.
• Kazanç, Fethi Kerim. Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve İlyas b. İbrahim es-Sinobî’nin Fıkh-ı Ekber Şerhi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Koca, Ferhat – Bedir, Mürteza. “Pezdevî, Ebü’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 264-266. İstanbul: TDV Yay., 2007.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdulkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Haydarabad: Matbaatu Meclis-i Dâiretü’l-Ma‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1332/1914.
• Kurtuluş, Rıza. “Bankipur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5: 60. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Maulavi Abdul Hamid (haz.). Catalogue of the Arabic and Persian in the Oriental Public Library at Bankipore, vol. X Theology. Patna: Superintendent, Government Printing, Bihar and Orissa, 1926.
• Neccârî, Halil b. Ali. Nefîsü’r-riyâz. Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 17863, müst.: İlyas b. İbrahim es-Sînâbî, ist. trh. 865 [m. 1460].
• Nicevic, Bayezid. “Kısmu’d-dirâse/Dirâsetü’l-kitâb”. Şerhu’l-Fıkhı’l-ekber el-müsemmâ Muhtasaru’l-hikmeti’n-nebeviyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Nizami, Khaliq Ahmad. “Gisû Darâz”. The Encyclopedia of Islam SecondEdition. 2/1114-111. Leiden: Brill, 4. Bsk., 1991.
• Nizami, Khaliq Ahmad. “Gîsûdırâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/94-95. İstanbul: TDV, 1996.
• Öngören, Reşat. “Zeyniyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. 851-926. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Özel, Ahmet. “Bezzâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 146-151. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Öztürk, Yunus. “el-Fıkhu’l-Ekber Şerhleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz”. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/1 (2020), 87-126.
• Pezdevî [al-Pazdawi], Ebu’l-Usr Ali b. Muhammad. [Šarh al-]Fiqh al-akbar. nşr. Henry Edward John Lord Stanley of Alderley. London: y.y., 1279 (1862) http://mdz-nbn-resolving.de/urn:nbn:de:bvb:12-bsb10249268-6(Erişim 04 Kasım 2020).
• Rudolph, Ulrich. al-Maturidi and The Development of Sunni Theology in Samarqand. WÇev. Rodrigo Adem. Leiden & Boston: Brill, 2015.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslâm Bilimleri Tarihi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2. Bsk., 2015.
• Sînobî, İlyas b. İbrahim. Hâşiye alâ Şerhi’l-Makâsıd. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 829, 1b-102b, müst. Abdüfettah b. Hayreddin, ist. trh. 890 [1485].
• Sînobî, İlyas b. İbrahim. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. Nuruosmaniye Kütüphanesi 2188.
• Sînobî, İlyas b. İbrahim. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1670, 1b-75a, müst. Molla Hüsrev.
• Sînobî, İlyas b. İbrahim. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2316, 1b-47a, müst. Molla Hüsrev.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 555-558. İstanbul: TDV, 2010.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye = Osmanlı Âlimleri (Çeviri – Eleştirmeli Metin). Haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn Mesûd b. Ömer. et-Telvîh. Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 633, müst. İlyas b. İbrahim es-Sînobî, 849 [1455],1b-186b.
• Wensinck, A. J.. The Muslim Dogma: Its Genesis and Historical Development. London: Cambridge University Press, 1932.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/165-175. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Yavuz, Yusuf Şevki. İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti: Ahmed b. Hanbel, İbn Furek, Kadi Beyzavi. İstanbul: Kültür Matbaacılık, 1989.
• Yazar, Sadık. “İslam Düşünce Geleneğinde Metin Üretimleri”. İslâm Düşünce Atlası, https://www.islamdusunceatlasi.org/bookmaps (Erişim 11 Kasım 2020).
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 15. Bs. 2002.