MOLLA HÜSREV’İN ŞEYH BEDREDDİN’E YÖNELTTİĞİ ELEŞTİRİLER VE TAHLİLİ

Yıl 2021, Cilt: 57 Sayı: 1, 241 - 276, 15.03.2021

Mustafa Bülent Dadaş

Öz

Fıkıh geleneğimizde oldukça önemli bir yer tutan tenkit ve eleştirel yaklaşım, farklı fıkıh mezhepleri ya da aynı mezhebe mensup fakihler arasında söz konusu olabilmiştir. Bu kültürün özellikle Ebû Hanîfe’nin fıkıh derslerinde en canlı şekilde yaşatıldığı bilinmektedir. Mezhep içinde eleştirel yöntemi benimseyenlerden biri de Hanefî fıkıh okulunun Osmanlı coğrafyasında yetiştirdiği önemli fakihlerden biri olan Şeyh Bedreddin’dir. Bedreddin’in tenkitlerinin önemli bir kısmını, Hanefî mezhebi imamlarının görüşleri arasında yaptığı sorgulamaları oluşturur. Onun bu eleştirileri mezhep içinde cevapsız kalmamış; Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği büyük âlim Molla Hüsrev fıkha dair eseri ed-Dürer’de isim belirtmeden Bedreddin’in bu itirazlarına sert bir üslupla cevap vermiştir. Bu makalede; Hanefi Hukuk Literatüründe kalıcı izler bırakan bu iki âlimin bahse konu eleştirilerine yer verilmiştir. Konuya giriş mahiyetinde her iki fakihin biyografisi ve fıkha dair eserlerine kısaca temas edilmiş; tartışmalara müdahil olan diğer fakihlerin kanaatlerinden de istifade edilerek bu noktalarda değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Bedreddin, Molla Hüsrev, et-Teshîl, Dürerü’l-hükkâm, Fâzıl Emîr, Dürer Hâşiyeleri

MOLLA HUSREV’S CRITICISM TOWARDS SHEIKH BEDREDDIN AND ITS ANALYSIS

Öz

Criticism and critical approach, which have a very important place in our fiqh tradition, have been existed among different fiqh madhhabs or jurists of the same madhhab. It is known that this culture was kept alive especially in Abu Hanifa’s fiqh lessons. One of those who adopted this critical method by questioning consistency within the sect is Sheikh Bedreddin, one of the important jurists of the Hanafi Fiqh School in the Ottoman geography. His criticisms did not go unanswered within the madhhab; the great scholar Molla Husrev, who was educated by the Ottoman Empire, responded to Bedreddin’s objections with a harsh style in his work on fiqh, Durar. In this article, the aforementioned criticisms of these two scholars, who left permanent marks in the Hanafi Law Literature, were included. Biographies of both jurists and their works on fiqh were briefly touched upon as an introduction to the subject; evaluations were made on these points by making use of the opinions of other scholars who were involved in the discussions.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Bedreddin, Molla Hüsrev, et-Teshîl, Durar al-Hukkâm, Fâzıl Emir, Annotations of Durar

Kaynakça

• Ahî Çelebî, Ahîzâde Yûsuf Efendi. Zahîratu’l-ukbâ fî şerḥi Ṣadri’şşe rîʿati’l-ʿuẓmâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıb Paşa, 480, 1a-444b.
• Akgündüz, Ahmet. “Dürerü’l-hükkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 cilt. çev. Fehmî Hüseynî, Beyrut: Dâru’l-cîl, 1991.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Kabz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Atar, Fahrettin. “Mükâtebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/531-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Atlı, Yusuf. Molla Hüsrev’in Dürer’inde Hanefîlere Yönelik İtirazların Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Azmîzâde, Mustafa Hâletî er-Rûmî. Hâşiye ‘alâ Düreri’l-hükkâm şerhi Gureri’l-ahkâm. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, 1932, 2a-400a.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ty.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. el-İnâye. 10 cilt. Dımaşk: Dâru’l-fikr, ty.
• Bardakoğlu, Ali. “Molla Hüsrev’in İslâm Hukuku’nun Bazı Meselelerine Bakış Tarzı ve Bunun Değerlendirilmesi”. Molla Hüsrev Mehmet Efendi Kongresi. ed. Ahmet H Köker. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1985, 13-23.
• Bayder, Osman. el-Hidâye: Bir Fıkıh Metninin Hanefî Geleneğe Etkisi. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2020.
• Bedir, Murteza. “Tâcüşşerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhibüddîn el-Hatîb. 4 Cilt. Kahire: el-Mabaatü’s-selefiyye, 1403h.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Fusûl fî’l-usûl. nşr. Acîl en-Neşîmî 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Şerhu Muhtasarı’t-Tahâvî. nşr. Sâid Bekdâş vd. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye – Dâru’s-Serâc, 2010.
• Ceyhan, Semih – Koç, Muhammed Akif. “Osmanlıdan Cumhuriyet’e Şeyh Bedreddin Vâridât’ı: Bir Literatür Denemesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 16/31-32, (2018), 233-331.
• Cici, Recep. “Molla Hüsrev’in Osmanlı Hukuk Düşüncesindeki Yeri”. Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu (18-2- Kasım 2011). ed. Kadir Gömbeyaz vd. 153-180. Bursa: Bursa Büyükşehir Yayınları, 2013.
• Çivizâde Muhyiddin, Muhammed b. İlyâs. el-Îsâr li halli’l-muhtâr. nşr. İlyas Kaplan. 4 cilt. İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 2016.
• Dadaş, Mustafa Bülent. Şeyh Bedreddîn: Bir Osmanlı Fakihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2018.
• Dadaş, Mustafa Bülent. Şeyh Bedreddîn’in et-Teshîl Adlı Kitabının Tahkik ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh b. Muhammed. Te’sîsü’n-nazar, nşr. Mustafa Muhammed el-Kabbânî, 1 cilt. Beyrut: Dâr İbn Zeydûn, ty.
• Demir, Ahmet, Fâtih Devrinde Yerli Bir Osmanlı Âlimi: Şeyhülislâm Molla Hüsrev (1400-1480). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Ebû Dâvûd, Süleymân İbnü’l-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Şuayb Arnavut – Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-risâle el-âlemiyye, 2009.
• Ençakar, Orhan. “Osmanlı’da Şerh Hâşiye Geleneği Dürer Hâşiyeleri Örneği”. Osmanlı’da İlm-i Fıkıh Âlimler, Eserler, Meseleler. ed. Mürteza Bedir vd. 80-117. İstanbul: İsar Yayınları, 2017.
• Ençakar, Orhan. Molla Hüsrev’in Dürerü’l-hükkâm’ı Etrafında Oluşan Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23, (2014), 223-277.
• Fâzıl Emîr, Şeyh Şerîf er-Rûşenî. Hâşiye ale’t-Teshîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 648, 1a-384b.
• Hâdimî, Ebû Saîd Mehmed Efendi. Hâşiye ‘ale’d-Dürer ve’l-Gurer. İstanbul: Matbaa-i Âmirei, 1269.
• Halil b. İsmail. Menâkıbi Şeyh Bedreddîn. İstanbul: Muallim Cevdet Kütüphanesi, 157.
• Hasan Efendi. Ta‘lîkât ‘ale’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şeyhülislam Esad Efendi, nr. 68, 20a-106b.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr. 6. Cilt. Beyrut: Dâru’lfikr, 2. Basım, 1992.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid, Fethü’l-kadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 cilt. Dımaşk: Dâru’l-fikr, ty.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddin Ahmed. el-Îzâh fî şerhi’l-Islâh, nşr. Abdullâh Dâvûd Halef – Mahmûd Şemseddîn, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-İlmiyye, 2007.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Mâze, Ebu’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtü’l-burhânî fi’lfıkhi’n-Nuʿmânî, nşr. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, 9 Cilt. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-İlmiyye, I. Basım, 2004.
• İbn Melek. Şerhu Mecma‘i’l-bahreyn, nşr. İlyas Kaplan. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2019.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn İbrâhîm b. Muhammed. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ty.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn İbrâhîm b. Muhammed. Hâşiye ale Câmi‘u’lfusûleyn. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah, 766, 26a-66b.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1. Basım. 2004.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İsbîcâbî, Muhammed b. Ahmed. Zâdü’l-fuḳahâ (Kitabın başından kitâbü’l-ibâk’a kadar), nşr. Yâsir b. Alî el-Kahtânî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1436.
• İzdînî, İbrahim b. Ebubekir. Uddetü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, 2358, 1b-327a.
• Kâdîhân. Ebü’l-mehâsin Fahruddîn Hasen b. Mansûr. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1589, 1b-392a.
• Kâkî, Kıvâmuddin Muhammed b. Muhammed. Miʽrâcü’d-dirâye ilâ şerhi’l-Hidâye. 4 Cilt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 552, 2a-496a.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebu Bekr Mes‘ûd. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’şşerâ’i‛. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1986.
• Koca, Ferhat. “Mir’âtü’l-usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/148. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Koca, Ferhat. Osmanlı Şeyhülislamı Molla Hüsrev Hayatı Eserleri ve Görüşleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed. Şerhu Muhtasari’l-Kerhî. nşr. Fehd b. İbrâhîm Abdülazîz. Riyad: Câmiatü’limâm Muhammed b. Suûd, 1427h.
• Küçükzâde Abdullah Efendi. Şifâu’l-âlâm şerhu Düreri’l-hükkâm. 5 Cilt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1698-1702.
• Kürlânî, Celâleddin. el-Kifâye fî şerḥi’l-Hidâye. nşr. Abdülmecîd, Kalküta: yy. 1831-1836.
• Merğinânî, Zeynüddin. Fuṣûlü’l-iḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Riyad: Mektebetü Câmiati Riyad, 706, 2a-344b.
• Merğinânî, Ebü’l-Hasen, Burhâneddin Alî Ebî Bekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Talâl Yûsuf, 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’larabî, ty.
• Mevsılî, Abdullah b. Mes‘ûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. nşr. Muhammed Ebû Dakîka. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Molla Gürânî, Şemseddin Ahmed b. İsmâil. er-Risâle fî reddi risâleti Molla Hüsrev. nşr. Hasan Özer. İstanbul İslâm Araştırmaları Dergisi 24, (2010), 173-207.
• Molla Hüsrev, Mehmet b. Ferâmurz. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’laḥkâm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’l-kutubi’arabiyye, ty.
• Müslim b. Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. (Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, ty.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfızuddin. el-Kâfî Şerhu’l-Vâfî. 3 Cilt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 582, 3a-398a.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-fikr, ty.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. Haccâc. 9 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, 1392h.
• Nişancızâde Muhyiddin Mehmed, Nûrü’l-ʿayn fî ıṣlâḥi Câmiʿi’lfuṣûleyn, 2 Cilt. Riyad: Mektebetü Riyad, 2965, 2a-288a.
• Nûh Efendi, Nûh b. Mustafa er-Rûmî. Netâʾicü’n-naẓar fî ḥavâşi’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 652-653-654.
• Özer, Hasan. “Molla Hüsrev'in er-Risâle fi’l-Velâ’ sı, Molla Gürânî’nin Reddiyesi ve Molla Hüsrev’in Cevabı: Tahkikli Neşir”. İslâm Araştırmaları Dergisi 24 (2010), 173-207.
• Özer, Hasan. Hızır Şah ve ‘Risâle fî reddi Risâleti’l-Hüsreviyye’ Adlı Eserinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 457-504.
• Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed. el-Azîz şerhu’l-Vecîz. nşr. Ali Muhammed Avad – Âdil Ahmed Abdülmevcûd, 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1997.
• Rûmî, Abdülhalîm b. Pîr Kadem b. Nasûh b. Mûsâ. Keşfu rumûzi Gureri’l-ahkâm ve tenvîri Düreri’l-hükkâm. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1270/1853.
• Saymerî, el-Kâdî Ebî Abdillâh Hüseyn b. Alî. Mesâilü’l-hilâf fî usûli’lfıkh, 1 cilt. yy. ty.
• Senhûrî, Abdürrezzâk. Mesâdirü’l-hak fi’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, ty.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1. Basım. 1993.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî. en-Nihâye fî şerḥi’l-Hidâye. 2 Cilt. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, 1768-1769.
• Şeyh Bedreddin, Mahmûd b. İsrâil. et-Teshîl. nşr. Mustafa Bülent Dadaş. 3 Cilt. İstanbul: İSAM, 2019.
• Şeyh Bedreddin, Mahmûd b. İsrâil. Câmi‘u’l-fusûleyn. Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlid Efendi, 119, 2a-474a.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl. nşr. Mehmet Boynukalın. 13 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2012.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecma‛u’l-enhur fî Şerhi Mülteka’l-ebhur. nşr. Halîl İmrân Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’lilmiyye, 1998.
• Üsrûşenî, Mecdüddin. el-Fusûl. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 296, 6b-299b.
• Ünal, Halit. “Molla Hüsrev’in Molla Gürânî ile Tartışması”. Molla Hüsrev Mehmet Efendi Kongresi. ed. Ahmet H. Köker. 69-72. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1985.
• Vankulu, Mehmed b. Mustafa. Nakdü’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 351, 2a-210b.
• Vardârî, Hafız Mahmud b. Abdullah el-Vardârî er-Rûmî. Mekâsibü’ddürer. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddîn Efendi, 1116, 2a-178a.
• Yıldız, Sakıp. Fatih’in Hocası Molla Gürânî ve Tefsiri. İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı Yayınları, ty.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Muhammed. el-Müctebâ şerhu Muhtasari’l-Kudûrî. nşr. Mustafa Karaca. 4 cilt. Konya: yy. 2015.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-âmm. 2 Cilt. Dımaşk: Daru’l-kalem, 2. basım, 2004.
• Zeylaî, Fahruddin Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakāîk şerhu Kenzi’ddekāik. 6 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-emiriyye el-kubrâ, 1313 h.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf. Nasbü’r-râye li-tahrîci’l-Hidâye. nşr. Muhammed Avvâme, 4 Cilt. Cidde: Müessesetü’r- Reyyân, 1997.