MASJİD AL-DİRÂR AS AN ANTİ-HİJRAH MOVEMENT

Yıl 2021, Cilt: 57 Sayı: 2, 633 - 674, 15.06.2021

Yaşar Doğru

Öz

After being elected as a ruler by the represantatives of Yathrib people in the Aqaba talks in Mecca, Prophet Muhammad (saw) migrated and turned Yathrib into al-Madina. Abdullah b. Ubey b. Selûl, and Abu Âmir who lost Yathrib and their position and those who acted with these people were involved in the anti-hijrah movement, and continued their resistance. Abdullah b. Ubey continued their resistance in Medina and Abu Amir outside, and they worked to return Yathrib, which turned into al-Medina, back to pre-Islamic times. The most concrete indicator of these studies is the Masjid al-Dirâr, which is mentioned in the Surah of Tawba. The verses mentioning the Masjid al-Dırâr reveal that those who built this building conceal their purpose. Acting in hypocrisy, these people abused the pure feelings of those who could not realize their true intentions. They invited Prophet Muhammad (saw) to gain legitimacy to the building prepared for Abu Âmir to pray, by preparing military power to recapture Madina. Although it is called a mosque and it is stated that prayers will be performed in it, the Quran states that this place is a center that harms, denies and divides believers, and protects anyone who wages war against Allah and His Messenger.

Anahtar Kelimeler

Prophet Muhammad (saw), Hijrah, al-Madina, Abdullah b. Ubey, Abu Amir, Masjid al-Dirâr

BİR KARŞI HİCRET HAREKETİ OLARAK MESCİD-İ DIRÂR

Öz

Hz. Peygamber Mekke’de Akabe görüşmelerinde Yesrib halkının temsilcileri tarafından yönetici seçilmesinin ardından hicret etmiş, Yesrib’i el-Medine’ye dönüştürmüştür. Yesrib’i ve sahip oldukları konumu kaybeden Abdullah b. Übey b. Selûl ile Ebû Âmir ve bu kişilerle hareket edenler, karşı hicret hareketi içerisinde olmuşlar Abdullah b. Übey Medine içinde Ebû Âmir ise dışında direnişlerini sürdürmüşler, el-Medine’ye dönüşen Yesrib’i İslâm öncesine döndürebilmek için çalışmışlardır. Bu çalışmaların en somut göstergesi Tevbe Sûresinde sözü edilen Mescid-i Dırârdır. Mescid-i Dırâr’dan söz eden âyetler bu binayı yapanların amaçlarını ve amaçlarını gizlediklerini ortaya koymaktadır. İkiyüzlülük içerisinde hareket eden bu kimseler, gerçek niyetlerini fark edemeyen kişilerin temiz duygularını kötüye kullanmışlardır. Medine’yi yeniden ele geçirmek üzere askeri güç hazırlayarak dönmesi beklenen Ebû Âmir’in namaz kılması için hazırlanan binaya meşruiyet kazandırmak için Hz. Peygamber’i davet etmişlerdir. Her ne kadar adına mescit dense, içerisinde namaz kılınacağı ifade edilse de Kur’ân, buranın zarar veren, inkâr ve müminleri bölme amaçlı, Allah’a ve Resûlüne savaş açan kimseyi gözleyen bir merkez olduğunu beyan etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hz. Peygamber, Hicret,, Medine,, Abdullah b. Übey, Ebu Âmir, Mescid-i Dırâr.

Kaynakça

• Abduh, Abdullâh Kâmil Mûsâ. “Âtâmu’l-Medîne bi’l-Cezîre fi’l-Câhiliyyeti ve’l-İslâm”. Mecelletu’d-Dirâsâti’t-Târîhiyye ve’l-Hadârâti’l-Mısriyye. 5 Ekim 2018, 77-137.
• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû A bdirrahmân Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. es-Sünne. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Sâ‘îd b. Besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Abdülkāhir el-Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Dercü’d-dürer fî tefsîri’l-âyi ve’s-süver. thk. Velîd b. Ahmed b. Sâlih el-Hüseyn-İyâd Abdüllatîf el-Kaysî. Manchester: Mecelletü’l-Hikme, 1429/2008.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘. Tefsîr. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût-Âdil Mürşid-Saîd el-Lehhâm-Ahmed Berhûm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Alî, Cevâd. el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. Bagdâd: Mektebetü’n-Nahza, 1970.
• Âmilî, Câfer Murtazâ. es-Ṣaḥîḥ min Sîreti’n-Nebiyyi’l-Aʿzam. Beyrut: Dâru’l-Hadîs, 2. Basım, 1428/2007.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nadr Muhammed b. Mes‘ûd b. Muhammed es-Sülemî es-Semerkandî. Tefsîrü’l-ʿAyyâşî. nşr. Seyyid Hâşim er-Resûlî el-Mahallâtî. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlemî li’l-Matbûât, 1411/1991.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İntiṣâr li’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Isâm el-Kudât. Ammân: Dâru’l-Feth, 1422/2001.
• Bâzergân, Mehdî. el-Kur’ânu fî mesâri tetavvurihî/Seyr-i Tehavvul-i Kur’ân. trc. Kemâl es-Seyyid. Beyrut: Merkezu’l-Hadâra li-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, ts.
• Becelî, Ebân b. Osmân el-Ahmer. el-Mebʿas ve’l-meġāzî ve’l-vefât ve’s-sakîfe ve’r-ridde. nşr. Resûl Caʿferiyân. Kum: Merkezu’n-Neşri’t-Tâbiʿi’l-Mektebi’l-İʿlâmi’l-İslâmî, 1417.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâz Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûḥu’l-büldân. nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘-Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrut: Müessesetü’l-Maʿârif, 1407/1987.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Delâ’ilü’n-nübüvve. nşr. Abdülmu‘tî Kal‘acî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1429/2008.
• Bursevî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl Hakkî b. Mustafâ el-İslâmbûlî el-Hanefî el-Halvetî. Rûhu’l-Beyân. nşr. Abdüllatîf Hasan Abdurrahmân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1439/2018.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412/1992.
• Corriente, Federico Córdoba. Nuevo Dıccıonarıo Español-Arabe. Madrid: Instıtuto Hıspano-Arabe De Cultura, ts.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. et-Tehẕîbü fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sâlimî. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî-Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1439-1440/2018-2019.
• Derveze, Muhammed İzzet b. Abdilhâdî b. Dervîş. et-Tefsîrü’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1421/2000.
• Diyârbekrî, Kādî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târîḫu’l-ḫamîs fî aḥvâli enfesi nefîs. b.y.: Matbaʿa Osmân Abdürrezzâk, 1302.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Züheyr Cuayd. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431-1432/2010.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Delâʾilü’n-nübüvve. nşr. Muhammed Revvâs Kal‘acî-Abdülber Abbas. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1406/1986.
• Ebû Ubeyd, el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Muhammed ʿİmâre. Beyrut: Dâru’ş-Şürûk, 1409/1989.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Âs̱âr. nşr. Suʿûd İbrâhîm Muhammed el-Osmân. Peşâver: Dâru’l-Kütüb, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Zehretü’t-tefâsîr. b.y.: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, ts.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Kitâbü’l-Eġānî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1414-15/1994.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-Imâdî. Tefsîru Ebi’s-Suʿûd/İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’ân-i’l-Kerîm. nşr. Hasan Muhammed el-Mes‘ûdî, danışman. Muhammed Muhammed Abdüllatîf. Mısır: el-Matba‘atü’l-Mısriyye, 1347/1928.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. nşr. Ömer Selâmî-Abdülkerîm Hâmid, Danışman. Muhammed Ivaz Muraʿaab. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1421/2001.
• Ezrakī, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed. Aḫbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âs̱âr. thk. Rüşdî es-Sâlih Melhas. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 3. Basım, 1403/1983.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. et-Tefsîru’l-Kebîr/Mefâtîhu’l-gayb. thk. Seyyid İmrân. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1433/2012.
• Fakîh Yûsuf, Yûsuf b. el-Ahmed b. Osmân. Tefsîru’s-semerâti’l-yâni‘a vel’l-ahkâmi’l-vazıhati’l-kâtı‘a. Sa‘de: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1423/2002.
• Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Abbâs. Aḫbâru Mekke fî ḳadîmi’d-dehr ve ḥadîs̱ih. thk. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş. Beyrut: Dâru Hızır, 2. Basım, 1414/1994.
• Halebî, Ebü’l-Ferec Nûrüddîn Alî b. Burhâniddîn İbrâhîm b. Ahmed. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye/İnsânü’l-ʿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meʾmûn. Mısır: Matbaʿâtu Muhammed Alî Sabîh, 1353/1935.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (el-Fürhûdî). Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî Mahzûmî-İbrâhim es-Sâmerrâî. Îrân: Müessesetü Dâri’l-Hicre, 2. Basım, 1410.
• Hamîdullah, Muhammed. Mecmûʿatü’l-ves̱âʾiḳı’s-siyâsiyye li’l-ʿahdi’n-nebevî ve’l-ḫilâfeti’r-râşide. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 5. Basım, 1405/1985.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Telḫîṣü’l-müteşâbih fi’r-resm ve himâyetü mâ eşkele minhü ʿan bevâdiri’t-taṣḥîf ve’l-vehm. thk. Sükeyne eş-Şihâbî. Dımaşk: Dâru Tılâs, 1985.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. thk. Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî’. Mekketü’l-Mükerreme: Câmi‘a Ümmi’l-Kurâ, 2. Basım, 1422/2001.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-ʿazîz. nşr. Belhâc b. Saîd Şerîfî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
• Hıyârî, Ahmed Yâsîn Ahmed. Târîhu’l-Meʿâlimi’l-Medîneti’l-Münevvere Kadîmen ve Hadîsen. Cidde: Müessesetü’l-Medîne li’s-Sahâfe (Dâru’l-İlm), 4. Basım, 1414/1993.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravżü’l-miʿṭâr fî ḫaberi’l-aḳṭâr. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 2. Basım, 1984.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Muhibbuddîn Ebû Saîd b. Garâme el-Amrî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebû Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. el-Âḥâd ve’l-mes̱ânî. thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire. Riyâd: Dâru’r-Râye, 1411/1991.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef. thk. Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Kıble, 1427/2006.
• İbn Ebû Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî el-Kurtubî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. ‘Ukkâşe-Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423/2002.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh. Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’l-emṣâr. thk. Abdullâh b. Yahyâ es-Süreyhî. Abû Zabî: el-Mecmaʿu’s-Sekâfî, 1424/2003.
• İbn Habîb el-Bağdâdî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. el-Muḥabber. nşr. Ilse Lichtenstädter. Haydarâbâd-Dekken: Dâiratu’l-Maʿârifi’l-Osmâniyye, 1361/1942.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Şuayb el-Arnaût- Âdil Mürşid-Muhammed Kâmil Karâbilelî-Saîd el-Lehhâm. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. nşr. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî-Abdüssind Hasan Yemâme. Kâhire: Merkezu Hicr, 1429/2008.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Cevâmiʿu’s-sîre. nşr. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es̱-S̱iḳāt. Haydarâbâd: Matba‘atu Meclisi Dâirati’l-Ma ‘ârifi’l-Osmâniyye, 1398/1978.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-nebeviyye. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1410/1990.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. Kitâbü ’s-Siyer ve’l-Meġāzî. thk. Süheyl Zekkâr. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. nşr. Muhammed Hüseyn Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Beyân ve’t-taḥṣîl. thk. Muhammed el-ʿArayşî-Ahmed el-Habbâbî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1418/1997.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî el-Basrî. Aḫbâru’l-Medîneti’n-Nebeviyye. nşr. Abdullâh b. Muhammed b. Ahmed ed-Düveyş. b.y.: Dâru’l-ʿUleyyân, 1411/1990.
• İbn Zebâle, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hasen b. Zebâle el-Medenî el-Mahzûmî. Aḫbârü’l-Medîne. cem, tevsik ve dirâse. Salâh Abdülazîz Zeyn Selâme. b.y.: Merkezü Buhûs ve Dirâsâti’l-Medîneti’l-Münevvere, 1424/2003.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî. Bugyetu’t-Taleb fî Târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-mesâlik fî şerḥi Muvaṭṭaʾi Mâlik. nşr. Muhammed b. el-Hüseyn es-Süleymânî-Âişe bnt. el-Hüseyn es-Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1428/2007.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 3. Basım, 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafâ Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1415/1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Keşfü’l-Müşkil min ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Alî Hüseyn el-Bevvâb. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed. Kitâbü’l-Eżdâd. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. thk. Alî b. Hasan b. Alî b. Abdilhamîd el-Halebî el-Eserî. ed-Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1421.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Abdillâh Muhibbüddîn Muhammed b. Mahmûd b. el-Hasen b. Hibetillâh el-Bağdâdî. ed-Dürretü’s̱-s̱emîne fî aḫbâri’l-Medîne. nşr. Hüseyn Muhammed Alî Şükrî. el-Medînetü’l-Münevvere: Dâru’l-Medîneti’l-Münevvere, 1417/1996.
• İbnü’r-Rif‘a, Ebü’l-Abbâs Necmüddîn Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Ensârî. Kifâyetü’n-nebîh şerḥu’t-tenbîh. nşr. Mecdî Muhammed Sürûr Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. el-Eżdâd. nşr. August Haffner [ S̱elâs̱etü kütüb fi’l-eżdâd içerisinde]. Beyrut: el-Matbaʿatu’l-Kâtolikiyye li’l-Âbâî’l-Yesûʿiyye, 1912.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Tes̱bîtü delâʾili’n-nübüvve. thk. Abdülkerîm Osman. Beyrut: Dâru’l-ʿArabiyye, 1386/1966.
• Kaʿkî, Abdülazîz b. Abdirrahmân b. İbrâhîm, Meʿâlimu’l-Medîneti’l-Münevvere beyne’l-ʿimâra ve’t-târîh. Beyrut: Metâbiʿu Dâri İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1419/1998.
• Kar‘ânî, Rızâ b. Alî. A‘dâu’n-Nebî Zemen en-Nübüvve. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2010.
• Kureybî, İbrâhîm b. İbrâhîm. Merviyyâtu gazveti beni’l-Müstalık. el-Medînetü’l-Münevvere: Câmiʿatü’l-İslâmiyye, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. Riyâd: Dâru ʿÂlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî eş-Şâmî el-Beşşârî. Aḥsenü’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. nşr. Muhammed Emîn ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2002.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed. İmtâʿu’l-esmâʿ bimâ li’n-Nebiyyi mine’l-aḥvâl ve’l-emvâl ve’l-ḥafede ve’l-metâʿ. thk. Muhammed Abdülhamid en-Nümeysî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Matarî, Cemâlüddîn Muhammed b. Ahmed. et-Taʿrîf bimâ enseti’l-hicre min meʿâlimi Dâri’l-hicre. nşr. Süleymân er-Rahîlî. Riyâd: Dâratü’l-Melik Abdilazîz, 1426/2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm/Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Fâtıma Yûsuf el-Haymî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1425/2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr. nşr. Mahmûd Mataracı v.dğr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye. nşr. eş-Şâhid el-Bûşeyhî danışmanlığında bir heyet tarafından neşredilmiştir. eş-Şârika: Câmiʿatu’ş-Şârika, 1429/2008.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. nşr. Charles Pellat. Beyrut: el-Câmiʿatu’l-Lübnâniyye, 1966.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. neşr. Abdullâh İsmâîl es-Sâvî. Kâhire: Dâru’s-Sâvî, 1357/1938.
• Muhammed Fuâd b. Abdilbâkī b. Sâlih el-Mısrî. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1364.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. et-Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-ʿÂrabî, 2. Basım, 1423/2002.
• Mûsâ b. Ukbe, Ebû Muhammed Mûsâ b. Ukbe b. Ebî Ayyâş el-Kureşî el-Esedî el-Medenî. el-Meġāzî. Cem, dirâse ve tahkik. Muhammed Bakşîş Ebû Mâlik. Akâdîr: Câmiatü İbn Zühr, 1994.
• Mustafavî, Hasan. et-Taḥḳīḳ fî kelimâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Tahrân: Merkezu Neşr Âsâri’l-ʿAllâme el-Mustafavî, 1385.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî. et-Teysîr fî’t-tefsîr. nşr. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1440/2019.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Yemenî. Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm. thk. Hüseyin b. Abdullah el-Amrî-Mutahhar b. Ali el-Iryânî-Yûsuf Muhammed Abdullah. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ebi’l-Hasen b. el-Hüseyn el-Gaznevî. Bâhirü’l-burhân fî meʿâni müşkilâti’l-Ḳurʾân. nşr. Suâd bint Sâlih b. Saîd Bâbekî. Mekketü’l-Mükerreme: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, 1418/1997.
• Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec en-Nîsâbûrî. Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Thk. Alî Muhammed Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Paret, Rudi. Kur’ân Üzerine Makaleler. Çev. Ömer Özsoy. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1995.
• Pedersen, Jons. “Masdjıd”. The Encyclopaedia of İslam (New Edition). Ed. C. E. Bosworth vd. Leiden: Brill, 1991.
• Pedersen, Jons. “Mescid”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 3. Basım, 1979.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal, Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1430/2009.
• Rebî‘ b. Habîb, Ebû Amr er-Rebî‘ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-Ferâhîdî el-Basrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ/Müsned. Umân: Vüzâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’d-Dîniyye, 1432/2011.
• Rızâ, Yûsuf Muhammed. Al-Muín Dıccıonarıo Español-Arabe. Lübnân: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1993.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân/Tefsîrü’s̱-S̱aʿlebî. Ebû Muhammed İbn Âşûr, Gözden geçirme ve tetkik. Nazîr es-Sâʿidî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nûruddîn Abdullāh b. Hamîd (Humeyd) b. Sellûm. Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ/Müsned. Umân: Metâbi‘u’l-‘Âlemiyye, ts.
• Sallâbî, Alî Muhammed Muhammed. es-Sîretü’n-Nebeviyye. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2. Basım, 1430/2009.
• San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘el-Himyerî. el-Muṣannef. nşr. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1392/1972.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Tefsîrü’l-Ḳurʾân. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh b. Ahmed b. Alî el-Hasenî. Vefâʾü’l-vefâ bi-aḫbâri dâri’l-Muṣṭafâ. Nşr. Hâlid Abdülganî Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât-Ammâr Rayhâvî. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. neşr. nşr. Mustafa Dîb el-Bugā. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2. Basım, 1414/1993.
• Şaban Karasakal. “Emperyalist Bir Faaliyet Örneği Olarak Mescid-i Dırâr ve Tebük Seferi”. II. Uluslararası Demokrasi Sempozyumu Emperyalizm, Hegemonya ve İstihbarat Faaliyetleri. Yayına Hazırlayan. Merve Uğur. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Mefâtîḥu’l-esrâr ve meṣâbîḥu’l-ebrâr. Thk. Muhammed Alî Âzerşeb. Tahrân: Merkezu’l-Bühûs ve’d-Dirâsât li’t-Türâsi’l-Mahtût, 1429/2008.
• Şerefüddîn, Ca‘fer. el-Mevsû‘atu’l-Kur’âniyye Hasâisu’s-Süver. Gözden Geçirme. Ahmed Hâtûm-Muhammed Tevfîk Ebû Alî. Beyrut: Dâru’t-Takrîb Beyne’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Şeyho, Luvîs, Rızkullāh b. Yûsuf b. Abdilmesîh b. Ya‘kūb Şeyho el-Yesûî (Louis Cheikho). en-Naṣrâniyye ve âdâbühâ beyne ʿArabi’l-Câhiliyye. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 2. Basım, 1989.
• Şîrâzî, Nâsır Mekârim. el-Emsel fî tefsiri Kitâbillâhi’l-münezzel. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlemî li’l-Matbûât, 1434/2013.
• Şulul, Kasım. İlk Kaynaklara Göre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidu’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. neşr. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Tefsîrü’ṭ-Ṭaberî/Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Ḳurʾân. nşr. İslâm Mansûr Abdülhamîd, Ahmed ʿÂşûr İbrâhîm-Ahmed Ramazân Muhammed. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1431/2010.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 1427/2006.
• Tavîl, Ahmed b. Ahmed b. Muhammed Abdillâh. Muhteviyâtu Suveri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyâd: Medâru’l-Vatan, 1434/2013.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. nşr. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Dâru Hicr, 1420/1999.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Esbâbü nüzûli’l-Ḳurʾân. nşr. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî el-Medenî. Kitâbü’l-Meġāzî. Thk. Marsden Jones. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1404/1984.
• Vercelânî, Ebû Yak‘ ûb Yûsuf b. İbrâhîm. Kitâbü’t-tertîb. Tashih ve ta‘lîk. Nûruddîn Abdullâh b. Humeyd es-Sâlimî. Umân: Mektebetu Maskat, 1424/2003.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. thk. Abdu’l-Emîr Mihnâ. Beyrut: Şirketü’l-Aʿlemî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. nşr. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1366/1947.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Ebü’l-Fazl ed-Dimyâtî. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zübeyr b. Bekkâr, Ebû Abdillâh ez-Zübeyr b. Bekkâr b. Abdillâh el-Kureşî el-Esedî ez-Zübeyrî el-Medenî el-Mekkî. Cemheretü nesebi Ḳureyş ve aḫbâruhâ. nşr. Abbas Hânî el-Çerâh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-ʿakîdetWi ve’ş-şerîʿati ve’l-menhec. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 10. Basım, 1430/2009.
• Zührî, Ebû Bekr Muhammed b. Müslim b. Ubeydillâh İbn Şihâb. en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ. nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1998.
• Zührî, Ebû Bekr Muhammed b. Müslim b. Ubeydillâh İbn Şihâb. el-Meġāzi’n-nebeviyye. Thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.