FIKIH USÛLÜNÜN MEDENÎ KANUNUN YORUMLANMASINA KATKISI -ALİ HİMMET BERKİ’NİN HUKUK MANTIĞI VE TEFSİR İSİMLİ ESERİ ÖRNEĞİNDE-

Yıl 2021, Cilt: 57 Sayı: 2, 595 - 632, 15.06.2021

Fatih Yücel

Öz

Cumhuriyetin ilanından sonraki süreçte Hukuk Fakültesi müfredatından fıkıh usulü dersi çıkarılmış; buna mukabil bu dersin yeri doldurulamamıştır. Hukuk eğitiminde uzun yıllar devam eden bu boşluğu farkeden Ali Himmet Berki, fıkıh usulünün kavram dünyasından hareketle dönemin hukukçularına yönelik Hukuk Mantığı ve Tefsir isimli eserini kaleme almış; bu eserde kanun metinlerinin anlaşılması ve yorumlanması noktasında hukukçulara bir hukuk mantığı ve formasyonu kazandırmayı hedeflemiştir. Berki’nin fıkıh usulünden mülhem ortaya koyduğu bu öneri kendi döneminde yeterince tartışılmış değildir. Bu çalışma günümüz hukukçuları için fıkıh usulünden yararlanmanın zaruret menzilesinde bir ihtiyaç olduğunu vurgulamakta ve Berki’nin eserinde ortaya koyduğu öneriyi bir bütün olarak ele almayı amaçlamaktadır. Çalışmada ilk olarak Berki’yi bu eseri kaleme almaya iten sürece, usûl-i fıkhın beşerî kökenli kanunları anlama ve yorumlama noktasında hukukçulara yapabileceği katkılara, ardından da fıkıh usulündeki ilkelerin farklı bir hukuk sistemine uygulamanın imkanına değinilmiştir. En son bölümde Berki’nin eserinde ortaya koyduğu öneri bir bütün halinde değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, Usûl-i fıkıh, Medenî kanun, Kıyas

THE CONTRIBUTION OF THE USUL AL-FIQH TO THE INTERPRETATION OF CIVIL LAW -WİTH TH EXAMPLE OF ALI HIMMET BERKI’S LEGAL LOGIC AND INTERPRETATION

Öz

After the proclamation of the Republic, the course of Islamic legal theory (usul al-fiqh) was removed from the Faculty of Law curriculum, and this lesson has not been compensated. Ali Himmet Berki, noticed this long-standing gap in legal education, wrote Legal Logic and Interpretation which he based on the conceptual world of fiqh method for the lawyers of the period and aimed to provide its counterparts with a coherent legal logic and formation. This offers, which Berki put forward inspired by fiqh method, was not discussed enough in his period. This study emphasizes the necessity of using usul al-fiqh for today’s lawyers and students of law faculties, and aims to consider Berki’s proposal as a whole in his work. In the study, firstly, the contribution that the fiqh method can make to the jurists in understanding and interpreting the laws of human origin in the process that prompted Berki to write this work, and then the possibility of applying the principles of fiqh to a different legal system were mentioned. In the last section, Berki’s proposal in his work named Legal Logic and Interpretation has been evaluated as a whole.

Anahtar Kelimeler

Ali Himmet Berki, Legal Logic and Interpretation, Usûl al-fiqh, Civil law, Analogy.

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa vd. Mecelle. haz. Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Akar, Ayşe Mine. Ali Himmet Berki ve Hukuka Dair Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Akçay, Mervenur. “İslam Hukukunda Hass ve Amm Lafızları Ali Himmet Berki’nin İşleyişi”. Ali Himmet Berki Kitabı. ed. Zeki Yaka vd. 293-304. Ankara: TDV Ofset, 2019.
• Akçil, Yılmaz. “Takdim”. Hukuk Mantığı ve Tefsir-Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve Tefsirine Ait Kaide ve Asıllar. ed. Yasin Çevik vd. 7, Ankara: Türkiye Adalet Akademisi, 2018.
• Apaydın, Yunus. “Nas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/ 391-392. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/231-235. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Bakkal, Ali. “Modern Hukukun İslâm Hukukunun Yorum İlkelerine İhtiyacı: Ali Himmet Berki’nin “Hukuk Mantığı ve Tefsir” Adlı Eseri Bağlamında Bir Değerlendirme”. Ali Himmet Berki Kitabı. ed. Zeki Yaka vd. 68-75. Ankara: TDV Ofset, 2019.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir-Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve Tefsirine Ait Kaide ve Asıllar. ed. Yasin Çevik vd. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi, 2018.
• Berki, Şakir. “Ali Himmet Berki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Birinci, Ali- Karatepe, Tuba Çavdar. “Halim Sabit Şibay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/336-337. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Boynukalın, Mehmet. “Fıkıh Usûlüne Dair Modern Tartışmalar”. Modern Çağda Fıkhın Anlam ve İşlevi-Tebliğ ve Müzakereler Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı. 17-31. İstanbul: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Cengiz, Mehmet. “Hanefî (Fukahâ) Usûlünde Beyân Teorisi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 129-161.
• Çeker, Orhan. “Ebû Sâid Muhammed el-Hâdimî’nin Mecâmiu’l-Hakâik Adlı Eseri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1999), 43-52.
• Çernis, Volf. “Kaybettiğimiz Büyük Hukukçu”. Yargıtay Dergisi 2/2 (Şubat 1976), 152-153. http://www.yargitaydergisi.gov.tr/dergiler/yd/subat1976.pdf
• Dadaş, Mustafa Bülent. Mecelle’de Bulunan Hukuk-Dil İlişkisine Yönelik Küllî Kâidelerin Çözümlemeleri. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Demir, Abdullah. “Külli Kaidelerin Hukuk Kaynağı Olarak Değeri”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi Özel Sayı 1 (2016), 1-6.
• Dihlevî, Mahmûd b. Muhammed. İfâdatü’l-Envâr fî idâeti usûli’l-menâr. thk. Halid Hanefî. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1. Basım, 1426/2005.
• Dilek, Uğur Bekir. “Nassın-Mefhûm-i Muvâfakatin Delâleti: Lafzî Bir Delâlet mi Kıyas-ı Celî mi?”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 317-339.
• Doğanay, İsmail. “Kaybettı̇ğı̇mı̇z Büyük Hukukçu Alı̇ Hı̇mmet Berkı̇’nı̇n Ardından”, Yargıtay Dergisi 2/2, (Şubat 1976), 147-150.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/23-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İslâm Hukukunda Müctehidin Naslar Karşısındaki Durumu ile Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”. Fıkıh Usulü İncelemeleri. ed. Tuncay Başoğlu. 125-152. İstanbul: TDV Yayınları, 2018.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûlde İctihad Mümkün mü?”. II. Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı. 243-250. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslâm Hukuk Metodolojisi (Fıkıh Usûlü). çev. Abdulkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınları, 1997.
• Erdem, Sami. “Yeni usûl-i fıkıh arayışları çerçevesinde bir metin: Hüseyin Naci ve lâik usûl-i fıkıh”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi. 1 (1997), 213-223.
• Erdoğan, Mehmet - Çöklü, Ramazan. “Ahmed Hamdi Şirvânî ve Türkçe Muhtasar Usûl-i Fıkıh Adlı Eseri İle İlgili Bir Değerlendirme”. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 4/1 (Bahar 2018), 27-47.
• Furat, Ahmet Hamdi. “Ali Himmet Berki (1882-1976) Hayatı, Eserleri ve İslâm Hukukuna Katkısı”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 503-514.
• Gazâlî, İmam. el-Mustasfâ-İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. çev. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Görgün, Tahsin. “Yeni” Anlama ve Yorumlama Yöntemlerinin Fıkıh Usûlüne Göre Durumu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji / Usûl Mes’elesi I. Yayına haz. İsmail Kurt – Seyit Ali Tüz. 675-698. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Gözler, Kemal. Fıkıh-Hukuk İlişkisi Üzerine. Bursa: Ekin Basın Yayın Dağıtım, 2019.
• Gözler, Kemal. Hukuka Giriş. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 13. Basım, 2016.
• Gözler, Kemal. Hukukun Genel Teorisine Giriş Hukuk Normlarının Geçerliliği ve Yorumu Sorunu. Ankara: US-A yayıncılık, 1998.
• Gürler, Sercan. “Eski ile Yeni Arasında Bir Hukukçu: Ali Himmet Berki ve “Hukuk Mantığı ve Tefsir" İsimli Eseri”. Türk Hukuk Tarihi Kongresi. (2018). 6. http://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=thtk.2018bildiri.ozetleri.pdf Erişim tarihi. 27.09.2020.
• Hâdimî, Ebû Said. Levâmi‘u’d-Dekâik fî Tercemeti Mecâmi‘i’l-Hakâik -Mecâmi‘u’l-Hakâik Tercümesi-. çev. Ahmed Hamdi Şirvânî. Haz. Hüseyin Örs-Seher Erdem Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Hallâf, Abdülvehhâb. ‘İlmu usûli’l-fıkh. İskenderiyye: Mektebetü’t-da‘ve el-İslâmiyye, 8. Basım, 2002.
• Hallâf, Abdülvehhâb. Mesadıru't-teşrî‘i’l-İslâmî fîmâ lâ nassa fîh. Kuveyt: 6. Basım, 1414/1993.
• Hamidullah, Muhammed. “Mutezile Fıkıh Usûlü ve el-Basrî’nin “el-Mu‘temed Adlı Eseri”. çev. Ömer Aslan. Bilimname 4/1, (2004), 81-105.
• Hamidullah, Muhammed. “Müslümanlarda Hukuk Felsefesi”. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Fıkıh Usulü İncelemeleri. ed. Tuncay Başoğlu. 105-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2. Basım, 2018.
• İbn Âbidîn, Muhammmed Emin b. Ömer. “Neşrü’l-‘arf fî binâi ba‘dı’l-ahkâm ‘ale’l-‘urf”. Mecmû‘âtü resâil-i İbn Âbidîn. 2/114-147. İstanbul: 1325.
• Kantar, Baha. “Ankara Hukuk Fakültesinin Geçmiş 25 Yılı: 1925-1950”. Ankara Hukuk Fakültesi Dergisi 7/3 (1950), 1-6.
• Kaya, Eyyüp Said. “Türkiye Cumhuriyeti’nde Fıkıh Literatürü: Bir Hasıla”. Türkiye Ararştırmaları Literatür Dergisi 12/24 (2014), 9-126.
• Kayhan, Fahrettin. “Yargısal İçtihatlardan Yararlanma Yöntemi ve Türk Hukuku”. Banka ve Ticaret Hukuku Enstitüsü,-Sempozyum ve Tartışmalar XI (Ankara:y.y. 1999) 21, 36-38. https://www.fahrettinkayhan.com/FileUpload/bs820441/File/yargisal.pdf
• Koca, Ferhat. “İstinbat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Koca, Ferhat. “Mücmel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Köksal, A. Cüneyd. Usûlü’l-Fıkh’ın Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Köksal, Asım Cüneyd – Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Miras, Kamil. “Hukuk Mantığı ve Tefsir”. Sebilürreşad. 3/75 (Mart 1950), 386-388.
• Molla Hüsrev. Mirkâtü’l-vusûl ilâ ‘ilmi’l-usûl fî usûli’l-fıkh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1433/2011.
• Okur, Kâşif Hamdi. “Bir Usulcü Olarak Muhammed Hâdimî”. Osmanlı Fakih ve Mutasavvıfı Ebû Said Muhammed Hâdimî Sempozyumu. 151-179. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi, Erman Ofset, 2015.
• Onuk, Sümeyye. “Son Dönem Fıkıh Usulü Eserleri”. Türkiye Ararştırmaları Literatür Dergisi 12/24 (2014), 173-195.
• Otacı, Cengiz. “Hermeneutik (Yorum Bilim) ve Ceza Kanunlarının Yorumu”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 89 (2010), 439-491.
• Songur, Haluk. “Fıkıh Usûlü Dersinin Kaldırılması Bağlamında Darülfünundan Cumhuriyete Hukuk Eğitim Müfredatı Üzerine”. Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3/1 (2013), 1-28.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Şirvânî, Ahmed Hamdi. Türkçe Muhtasar Usûl-i Fıkıh. İstanbul: Mihran Matbaası, 1302/1885.
• Torbalı, Enver. “Ali Himmet Berki’nin Usûl-i Fıkh’ı Medenî Hukuka Uygulama Çabası -Hukuk Mantığı ve Tefsir”. Ali Himmet Berki Kitabı. ed. Zeki Yaka vd. 101-116. Ankara: TDV Ofset, 2019.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh Usûlü İşlevini Tamamladı mı?”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57 (Aralık 2019), 25-46. DOI: 10.15370/maruifd.679183
• Yaman, Ahmet. “İslam Hukuku Araştırmaları Açısından Muhammed Hamidullah”. Hayatı, Kişiliği ve Kişiliği ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu. 135-162. Bursa: Bursa Müftülüğü, 2005.
• Yiğit, Metin. İslâmî İlimler Metodolojisi Olarak Fıkıh Usûlü. Diyarbakır: Karaşin Ofset, 2011.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1987.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-fikr, 1406/1986.