A CURRENT OVERVIEW OF THE REASONS FOR CHANGE OF THE FATWA - THE EXAMPLE OF THE DECISION AND FATWAS OF THE HIGH COUNCIL OF RELIGIOUS AFFAIRS

Yıl 2022, Cilt: 58 Sayı: 3, 1125 - 1156, 15.09.2022

Fatih Yücel

Öz

Fatwa, which means an answer that reveals the verdict of a fiqh issue, or ifta, which means to reveal the verdict of a religious issue, is an extremely important social and religious duty that requires responsibility. In our country, this heavy duty is fulfilled by the Supreme Council of Religious Affairs, the highest decision and advisory body of the Presidency of Religious Affairs of Türkiye, with the method of collective ijtihad. It is also a fact that these decisions and fatwas generally change based on reasons such as time (fasâd al-zaman), place, custom, situation, knowledge, differentiation/ change of needs and umûm al-balvâ. In this article, it has been tried to examine the decisions and fatwas of the Supreme Council of Religious Affairs regarding different fields of fiqh and current fiqh problems within the framework of the above distinction, to deal with those subjects to change in the process comparatively, to determine the reasons for their change and to question whether they acted methodically or not.

Anahtar Kelimeler

Fatwa, High Council of Religious Affairs, Change, Umûm al-balvâ, Fesâd al-zaman.

FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ-

Öz

Fıkhî bir meselenin hükmünü ortaya koyan cevap anlamındaki fetva ya da dinî bir meselenin hükmünü ortaya koyma anlamındaki iftâ, sorumluluk gerektiren son derece önemli toplumsal ve dini bir görevdir. Ülkemizde ağır sorumluluk gerektiren bu vazifeyi Din İşleri Yüksek Kurulu kolektif ictihad metodu ile yerine getirmektedir. Bu kararların ve fetvaların, doktrinde genellikle zaman (fesâdü’z-zamân), mekân, örf, durum, bilgi, ihtiyaçların farklılaşması/değişimi ve umûmu’l-belvâ gibi sebeplere dayalı olarak değiştiği de bir gerçektir. Bu makalede Din İşleri Yüksek Kurulunun, fıkhın farklı alanları ve güncel fıkhî problemlere dair karar ve fetvaları yukarıdaki ayrım çerçevesinde incelenmeye, süreç içerisinde değişime konu olanlar karşılaştırmalı olarak ele alınmaya, bunların değişim gerekçeleri tespit edilmeye ve bunlarda metodik davranılıp davranılmadığı sorgulanmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Fetva, Din İşleri Yüksek Kurulu, Değişim, Umûmu’l-belvâ, Fesâdü’z-zaman

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa vd. Mecelle. haz. Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Altuntaş, Halil. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu (Tarihçe, Oluşum, İşleyiş ve Faaliyetler). Ankara: DİB Yayınları, 2020.
• Apaydın, Yunus. “İctihad’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/444. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Aslan, Mehmet Selim. “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)’’. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 183-218.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir-Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve Tefsirine Ait Kaide ve Asıllar. ed. Yasin Çevik vd. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi, 2018.
• Candan, Abdurrahman. “Şeyh Ahmet el-Haznevî’nin Hayatı ve Fetvalarında Takip Ettiği Metot”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2017), 19-37.
• Candan, Abdurrahman. İmam Şafiî’nin Kavl-i Kadim ve Kavl-i Cedid’i. ed. Fedakar Kızmaz. İstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2018.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Bir Fetva Belirleme Yöntemi Olarak Heyet İçtihadı ve İslâm Dünyasında Bu Amaçla Kurulan Fıkıh Meclisleri”. Bilimname: Düşünce Platformu 28/1 (2015), 311-342.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Fıkıh Meclisleri ve Ürettikleri Fıkhî Görüşlerin Fetva Usûlü Bağlamında Değerlendirilmesi”. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-VI. ed. Yunus Keleş. 401-418. Ankara: DİB Yayınları, 2018.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 37-74.
• Dadaş, Mustafa Bülent. Şeyh Bedreddin Bir Osmanlı Fakihi. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Dağcı, Şamil. “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarına Fetva Konseptinde Bir Yaklaşım”. Diyanet İlmî Dergi 38/4 (2002), 5-20.
• Dalgın, Nihat. “Değişim Stratejisi Açısından Hukuk ve İslâm Hukuku”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003), 73-109.
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 18 Ağustos 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/Karar/38279/alinan-borc-para-vadesi-geldiginde-odenmedigi- zaman-altina-cevrilerek-vadesi-uzatilabilir-mi
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 25 Nisan 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/38684/bir-kadinin--ileride-cocuk-sahibi-olma-arzusuyla-yumurtalarini-dondurmasi-caiz-midir-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn2t8ij%2beDt-MkJdRGirgyeb8%3d
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/38279/alinan-borc-para-vadesi-geldiginde-odenmedigi-zaman-altina-cevrilerek-vadesi-uzatilabilir-mi-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn2t8ij%2beDtMkJdRGirgyeb8%3d
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Diyanet-Yayinlar (Erişim 28 Haziran 2022)
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022.https://kurul.diyanet.gov.tr/DosyaGoster.aspx?enc=fjOIsAhG5Tj6s%2bQ3gonHz3h2a-E3tIgzWWrqRpXAJ7k94MFEoBOHfKvxpa546xSKOrbUp9Ci0p%2fXpytyzb%2f967QCdVm0S2Q%2bpmSvZPYDJzs4v4LnSMUx6sCgdaA0e8VL0AHy4Q2x-KI9Fr6DKsy2RArBGTZTgCUJDpJh%2bFc5STSnEpRunBXIkhpBxx1fzb4YWjPV8eQUpAmlDHwXiZI99crQ%3d%3d
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/FetvaYontem
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/3560/orucu-bozan-ve-bozmayan-muayene-ve-tedavi-yontemleri
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38231/disi-hayvanlarin-kurban-olarak-kesilmesi
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul. diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38268/domuz-derisinin-dibagatla-temizlenmesinin-dini-hukmu
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38334/dondurulmus-sperm-veya-embriyonun-kocanin-olumunden-sonra-kullanilmasi
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/4093/45-enlemin-otesinde-namaz-vakitleri
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul. diyanet.gov.tr/KurulKarar/
• DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 6 Haziran 2022.https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/942/satici-icinde-belirli-bir-muddet-ucretsiz-oturmasi-sartiyla-evini-satabilir-mi
• DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar I. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 3. Basım, 2015.
• DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 4. Basım, 2018.
• DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 9. Basım, 2021.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”. Fıkıh Usulü İncelemeleri. ed. Tuncay Başoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Duman, Soner. “Ebû Hanîfe’nin İctihadlarındaki Değişim (Kaynaklar-Sebepler-Analiz)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 441-465.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Görgülü, Ülfet. “Anomalili Gebeliklerin Sonlandırılmasıyla İlgili Cevaz Fetvalarına Eleştirel Bir Bakış”. Diyanet İlmî Dergi 53/4 (2017), 105-122.
• Görgülü, Ülfet. “Din İşleri Yüksek Kuruluna Gelen Sorular Bağlamında Mahremiyet Algıları”. Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu (27-29 Mart 2015). ed. Yavuz Ünal vd. 2/113-127. Samsun: Ordu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2016.
• Görgülü, Ülfet. “Din İşleri Yüksek Kurulunun Tıbbi Konulardaki Fetvalarına İlişkin Metodolojik Bir Değerlendirme”. Fıkıh ve Biyoetik: İslâm Hukuku Bakımından Tıbbi Konularda Karar Verme Süreci-2. ed. M. İhsan Karaman vd. 181-195. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• Günay, Hacı Mehmet. “Günümüz Fıkıh Problemlerinin Çözümünde İlke ve Yöntemler”. Günümüz Fıkıh Problemleri. ed. Hacı Mehmet Günay. 3-27. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013.
• İbn Âbidîn. “Neşru’l-arf’ fî binâi ba’dı’l-ahkâm ale’l-urf’’. Mecmûâtü’r-resâil. 2/125-128. İstanbul: y.y., 1320.
• İbn Âbidîn. “Şerhu’l-manzûmeti’l-müsemmât bi ukûdi resmi’l-müftî’’. Mecmûatü’r- resâil. 1/44-47. İstanbul: y.y., 1320.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn. thk. İsâmüddin es-Sabâbatî. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1414/1993.
• Kalkan, İsmet. “Hükümlerde Değişimle İlgili Yapılan Bazı Yorum ve Değerlendirmelere Usûlî Bir Yaklaşım”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/27 (2021), 85-109.
• Karadâğî, Ali Muhyiddîn. İctihad ve Fetva. çev. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019.
• Karadâvî, Yusuf. İslâm Hukukuna Giriş. çev. Yunus Araz. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019.
• Karadâvî, Yusuf. Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ fî asrinâ. b.y.: el-İttihâdü’l-âlemî li ulemâi’l-müslimîn, ts.
• Kaya, Süleyman. “Akifzâde’nin Mecelletü’l-Mehâkim İsimli Eseri Çerçevesinde Osmanlı Fetvasında Değişim”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/1 (2011), 93-108.
• Keleş, Yunus. Fesadü’z-Zamanın (Dinî Hassasiyetin Azalmasının) Ahkâmın Değişmesine Etkisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kiraz, Gülseren. Sosyal ve Siyasi Değişimlerin Kurumlara Etkisi: Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları Örneği. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 13-50.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Mafratoğlu, Recepali. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları ve Dayandığı Şer’î Deliller. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Okur, Kaşif Hamdi. Fetvada Dil ve Üslup. Ankara: Anadolu Yayınları, 2020.
• Osmânî, Muhammed Takî. Usulü’l-iftâ ve âdâbuh. Karaçi: Mektebetü Meârifi’l-Kur’ân, 2011.
• Özdemir, Ahmet. “Hanefî Mezhebi Fakihlerinden İbn Âbidîn’in “Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müfti” Adlı Risalesinin İftâ Usulü Bakımından Değerlendirilmesi’’. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd. 2/6-16. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Özdemir, İbrahim. “Ahkâmın Değişmesine Farklı Bir Yaklaşım”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (Aralık 2014), 19-42.
• Pekcan, Ali. “İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risâle (Kerhi’nin (ö. 340/952) “el-Usul” Adlı Risalesinin Çevirisi ve Değerlendirilmesi)”. İslâmî Araştırmalar 16/2 (2003), 293-307.
• Salman, Yüksel. “Sosyal Değişme Ekseninde İslâm Hukuku”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 32 (2018), 71-103.
• Üçer, Cenksu. “Din İşleri Yüksek Kurulu ve Mezhep Olgusuna Yaklaşımı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 14/2 (2021), 662-723.
• Yaman, Ahmet. “Fetvâ ve Mezhep Fetvâ Usûlü ve Tarihinin Tartışmalı Bir Konusu Olarak Fetvâ-Mezhep İlişkisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2015), 5-34.
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”. Diyanet İlmî Dergi 50/2 (2014), 7-21.
• Yaman, Ahmet. “Güncel Bazı Örnekleri Bağlamında Fetvada Kaynak ve Yöntem Sorunu”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi) 28 (2009), 7-16.
• Yaman, Ahmet. “TC. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Yöntemi”. el-Mecelletu’l-İlmiyye li-Riâseti’ş-Şu’ûni’d-Diniyyeti’t-Turkiyye 1/1 (Aralık 2019), 62-98.
• Yaman, Ahmet. “Yeni Zamanlarda Fetvaya Ne Oldu? Günümüz Fetvalarında Görülen Bazı Yöntem Sorunları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 9-36.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV, 2019.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Yiğit, Yaşar. “Zaman, Çevre ve Şartların Değişmesiyle Hükümlerin Değişmesi Meselesi”. Diyanet İlmî Dergi 38/2 (2002), 83-106.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “Bir Fetva Münasebetiyle, Fetva Müessesesi, Ebusuûd Efendi ve Sarı Saltuk”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2-3 (1952), 137-160.
• Yücel, Fatih. “Türkiye’de Güncel Zekât Problemleri”. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, 03-04 Aralık 2016. haz. İsmail Kurt vd. 643-684. İstanbul: Ensar Neşriyat-İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2017.
• Yüksel, Tuba. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarının İslâm Aile Hukuku Açısından Analizi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.