THREE QAFFÂLS AND THEIR CONTRIBUTIONS TO SHAFIĪ MADHAB

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 1, 221 - 250, 16.03.2023

İhsan Akay

Öz

During Abbasid State and Great Seljukian State and dynasties connected to them, important events, leaving profound traces in Islamic culture and civilization, happened. In these periods when scholarly activities lived their golden age, especially jurisprudential dynamism gained a powerful momentum. Particularly in the Shāfi'ī madhhab, two schools as Tarīqat al-Irāqiyyīn and Tarīqat al-Khorassaniyyīn appeared due to the faqihs’ different deductions (istidlal), revealing the meanings (istinbat), inferences (takhrij) and preferences although they were the same fundamentally. These schools coincided with the period of transmission/stability in the fourth and fifth centuries after the hijrah. The three “Qaffāls” called Muhammad b. Ali, Abdullah b. Ahmad and Muhammad b. Ahmad stood out as important representatives of each school. The fact that these jurists, who played a major role in the rise of Shāfiʿīsm to the position of the second largest sect in the regions dominated by the Hanafī madhhab, were referred to by the same titles and epithets such as "Abū Bakr" and "al-Kaffāl", which means "lock-keeper", caused confusion. Therefore, this study was carried out in order to draw attention to the current situation and to contribute to the subject. As a result, it was understood that the three Qaffāls had significant contributions to the stability and development of Shāfiʿī madhhab, development of Shafiī madhab.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Shāfiʿī Madhhab, Abū Bakr, Qaffāl, Marwazī, Fāriqī.

ÜÇ KAFFÂL VE ŞÂFİÎ MEZHEBİNE KATKILARI

Öz

Abbâsî Devleti ile Büyük Selçuklular ve onlara bağlı hanedanlıklar döneminde İslâm kültür ve medeniyetinde derin izler bırakan önemli hadiseler gerçekleşmiştir. İlmî faaliyetlerin altın çağını yaşadığı bu dönemlerde özellikle fıkhî hareketlilik güçlü bir ivme kazanmıştır. Şâfiî mezhebi özelinde temelde aynı olmakla birlikte fakihlerin istidlâl, istinbât, tahrîc ve tercihlerinin farklı olmasından ötürü tarîkatu’l-Irâkiyyîn ve tarîkatu’l-Horasâniyyîn şeklinde iki ekol zuhur etmiştir. Bu ekoller, hicrî IV. ve V. asırlarda nakil/istikrar dönemine tevafuk etmiştir. Her bir ekolün önemli temsilcileri olarak Muhammed b. Ali (ö. 365/976), Abdullah b. Ahmed (ö. 417/1026) ve Muhammed b. Ahmed (ö. 507/1114) isimli üç “Kaffâl” dikkat çekmiştir. Hanefî mezhebinin hâkim olduğu bölgelerde Şâfiîliğin ikinci büyük mezhep konumuna gelmesinde büyük pay sahibi olan bu fakihlerin, “Ebû Bekr” ve kilitçi anlamına gelen “el-Kaffâl” gibi aynı künye ve nisbelerle anılmaları karışıklığa sebebiyet vermiştir. Binaenaleyh mevcut duruma dikkat çekmek ve konuya katkı sağlamak amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Sonuç olarak üç Kaffâl’ın Şâfiî mezhebinin istikrar ve gelişiminde çok önemli katkılar sundukları anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Şâfiî Mezhebi, Ebû Bekr, Kaffâl, Mervezî, Fârikî.

Kaynakça

• Akay, İhsan. “Meyyâfârikin/Silvan İlim Havzasında Fıkıh (el-Kaffâl eş-Şâşî el-Fârikî Örneği)”. Sultanlar Şehri Silvan. ed. Oktay Bozan vd. 455-473. Sonçağ Akademi, 2021.
• Akay, İhsan. “Şâfiî Mezhebinde Makâsıd Literatürünün Gelişim Seyri (H. IIIVIII)”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21 (Ekim 2018), 75-98.
• Aybakan, Bilal. “Sincî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/242. TDV Yayınları, 2009.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Samanilerin Yıkılışına Kadar Semerkant Tarihi. İstanbul: İsam Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Bakır, Musa Kazım. Horasan Şâfiîliği ve Râfiî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Bakkal, Ali. İslâm Fıkıh Mezhepleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn. et-Tehzîb fî fıkhı’ş-Şâfıî. thk. Ahmet Ubdulmevcûd-Muhammed Mu‘avvez. yy: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Beyhakî, Muhammed b. el-Hüseyn. Târîhu Beyhak. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Dımaşk: Dâru İkra, 2004.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. Ankara: TDV Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr şerhu usûli’l Pezdevî. by.: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Can, Mesut. İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Merv Şehri (Kuruluşundan Tâhirîler Dönemine Kadar). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullâh Cûlem en-Neybâlî-Şubbeyr Ahmed el-Umerî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’lİslâmiyye, 2007.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdillâh. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Ebû Zehre, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Eşit, Davut. “el-Kâdî Hüseyn el-Merverrûzî’nin İcmâ‘ Anlayışı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 609-629.
• Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn. Muʿcemü’l-büldân. Beyrût: Dâru Sadr, 2. Basım, 1416/1995.
• Hasan, Hasan İbrahim. Târîhu’l-İslâmi’s-siyâsî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’lictimâ’î. Kahire: Mektebetu’n-Nehdi’l-Mısriyye, 1968.
• Hatib el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ve Züyûlih. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• İbn Abdisselâm, İzzüddîn Abdülazîz. el-Gâye fî ihtisâri’n-nihâye. thk. İyyâd Hâlid et-Tabbâ’. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’n-Nevâdir, 2016.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Arâme el-Amravî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ilâl-İmâm Ebî’l-Hasen el-Eş’arî. Dımaşk: Matbatu’t-Tevfîk, 1348/1929.
• İbn Hallikân, Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-â‘yân ve ênbiyâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. Beyrût: Dâru Sadr, ts.
• İbn Kesîr, ’İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyye. thk. Abdulhafîz Mensûr. Beyrût: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 1425/2004.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân. el-Müntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Alî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselâm Temrî. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• İbnü’s-Salâh, Osmân b. Abdirrahmân Takıyyuddîn. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-şâfiiyye. thk. Muhyiddin Ali Necîb. Beyrût: Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1412/1992.
• Kaffâl, Muhammed b. Ali b. İsmail eş-Şâşî. Mehâsinü’ş-şerî‘a fî furû‘i’şŞâfi‘iyye. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Kallek, Cengiz. “Kaffâl, Abdullah b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/146. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kallek, Cengiz. “Şâşî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/369. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kavâsimî, Ekrem Yûsuf. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 2003.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿİbâd. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• Kılıç, Muhammed Tayyib. “Silvanlı Şâfii Fakih Ebû Bekr eş-Şâşî el-Fârikî’nin Hilyetü’l-Ulemâ fî Marifeti Mezâhibi’l-Fukahâ Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”. Sultanlar Şehri Silvan. thk. Oktay Bozan vd. 441-453. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/480-484. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. el-Mecmû‘ şerhu’l-mühezzeb. 20 Cilt. Beyrût: Dârul’l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Tehzîbü’l-esmâʾ ve’l-lugāt. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 2015.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiyye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. 5 Cilt. by.: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhü’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1999.
• Safedî, Salâhüddîn Halîl b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd-Türkî Mustafa. Beyrût: Dâr’u İhyai’t-Turâs, 2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya vd. Haydar Âbâd: Meclis Dâireti’l-Maârifi’l Osmanîyye, 1382/1962.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm. el-Müntehab min mu‘cemi şüyûhi’s-Sem‘ânî. thk. Muvaffik b. Abdillah b. Abdilkâdir. Riyâd: Dâru Âlimi’l-Kütüb, 1996.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Muhammed. Kavâti‘ü’l-edille fi’l-usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Huseyn İsmail. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Abbâs b. Adîm. Riyâd: Dâru’l-Vatân, 1997.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdulvehhâb. Tabakâtü’ş-şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Beyrût: Hicr, 2. Basım, 1413/1993.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Tabakâtü’l-müfessirîni’l-işrîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebu Vehbe, 1976.
• Şen, Yusuf. “Mâverâünnehir Fıkıh Kültürünün Etkileri (Kırgızistan Örneği)”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 0/56 (2016), 1399-1423.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim. el-Lüm’a fî usûli’l-fıkh. Beyrût: Dâru’l Kütübi’lİlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrût: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Tufantoz, Abdurrahim. “Mervânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/230-232. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Usta, Aydın. “Sâmânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/64-68. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdullâh. el-Bahrü’l-muhît fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. by.: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.