EL-HÜSEYİN B. EL-FADL ELBECELÎ’NİN (Ö. 282/896) HAYATI, TEFSİRCİLİĞİ VE TEFSİR TARİHİNE ETKİSİ

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 1, 57 - 88, 16.03.2023

Enes Büyük

Öz

Nîsâbur bölgesinin önemli müfessirlerinden biri el-Hüseyin b. el-Fadl el-Becelî’dir (ö. 282/896). Bölgedeki tefsir çalışmalarına dikkate değer düzeyde kaynaklık etmekle birlikte Becelî’yi önemli kılan hususlardan biri onun, tefsir tarihinin sonraki dönemlerinde yerleşik hale gelen tefsir-te’vil ayrımını yapmış olmasıdır. Kendisinden nakledilen tefsir örnekleri Kur’ân’ı baştan sona tefsir ettiğini göstermekle birlikte bu örnekler tanımladığı tefsir-te’vil ayrımına da uygundur. Makalede onun öncelikle biyografisi, tefsir-te’vil ayrımı ve ondan nakledilen örneklerden hareketle tefsir tarzı ve kendisinden sonra tefsir tarihine etkisi incelenmiştir. Bu çerçevede onun aslen Kûfeli olduğu, Horasan valisi tarafından Nîsâbur’a getirildiği, ölümüne kadar orada tefsir ilmiyle meşgul olduğu anlaşılmıştır. Tefsirde dikkat çekici bir şekilde Kur’ân’ı, rivayetleri ve dilbilgisini kaynak olarak kullanmış, ancak bunlar arasında ona göre nasıl bir deliller hiyerarşisi bulunduğunun yeterince açık olmadığı belirtilmiştir. Önceki müfessirleri, rivayetleri ve râvileri tenkit ve tasdik ettiği, görüşler arasından tercihler yaptığı, ileri sürdüğü kendi görüşleriyle de tefsir tarihinde sonraki müfessirlere kaynaklık ettiği, kimi görüşleriyle tartışmalara neden olduğu bu makalede ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, el-Hüseyin b. el-Fadl, Nîsâbur, Tefsir-Te’vîl, Delil.

AL-HUSAYN B. AL-FADL ALBAJALĪ’S LİFE, TAFSĪR PRACTİCES AND HİS IMPACT ON THE HİSTORY OF TAFSĪR

Öz

One of the prominent commentators from the Nīshāpūr region is al-Bajalī (d. 282/896). Although he is a remarkable source of tafsīr studies in the region, one of the things that makes al-Bajalī important is that he made the distinction between tafsīr and ta’wīl. Although the tafsīr examples conveyed from him Show that he interpreted the Qur’ān from beginning to end, these examples are also suitable for the tafsīr-ta’wīl distinction he defined. This article examines his biography, his distinction between tafsīr and ta’wīl and his style of tafsīr as well as his effect on the history of tafsīr after him. In this context, it is understood that he was originally from Kūfa, was brought to Nīshāpūr by the Governor of Khorāsān, and was engaged in the tafsīr there until his death. He used the Qur’ān, narrations and linguistics as a source in the tafsīr, but it was stated that the hierarchy of all the evidence between them was not clear enough. In this paper, it has been revealed that he criticizes and approves the previous commentators and narrators, makes choices among the views, and with his own opinions he puts forward, he is a source for later commentators in the history of tafsīr.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, al-Ḥusayn b. al-Faḍl, Nīshāpūr, Tafsīr-Ta’wīl, Evidence.

Kaynakça

• Âlûsî, Şehâbüddin es-Seyyid Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. nşr. Ali Abdulbârî Atıyye. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Bahrânî, es-Seyyid Hâşim. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Lecne mine’lmuhakkıkîn. 8 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A‘lemî, 2. Basım, 2006.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ud. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 9 Cilt. Riyad: Daru Tayyine, 1409.
• Bevvâb, Ali Hüseyin. “Mukaddime”. el-Emsâlü’l-kâmine fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1992.
• Büyük, Enes. “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 213-232.
• Büyük, Enes. “Tefsirde İsrâiliyyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 765-785.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dinç, Ömer. “Mâtüridî Bir Tefsir Geleneğinin Kurucusu mudur? Mâtüridî’yi Esas Alması Bağlamında Ömer en-Nesefî’nin Te’vil Meselesine Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 341-364.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.d. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• el-Hüseyin b. el-Fadl. el-Emsâlü’l-kâmine fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1992.
• Gengil, Veysel. Tefsir-Te’vîl Ayrımı Bağlamında Mâturîdî’de Tefsirin İmkânı Meselesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Hafâcî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer. İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râzî ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, ts.
• Hakyemez, Cemil. “Abbasi Devletine Yönelik Ali Oğulları veya Şii Tehdidi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1 (2007), 327-341.
• Halîlî, Ebû Ya‘la el-Halil b. Abdullah b. Ahmed. el-İrşâd fî ma‘rifeti ulemâi’lhadîs. thk. Muhammed Saîd b. Ömer İdris. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.
• Horasânî, Ebû Muhammed Ahmed b. Muhammed el-Âsımî. Kitâbü’l-Mebânî li nazmi’l-me‘ânî. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. 3 Cilt. Dubai: Cem‘iyyetü Dari’l-Birr, 2022.
• İbn Âdil ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Giza: Müessesetü Kurtuba, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsir. 9 Cilt. Beyrût: el- Mektebetü’l-İslâmî, 1404.
• Kandemir, M. Yaşar. “Hâkim en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/190-193. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed. Hâşiye ‘alâ tefsîri’l-İmâmi’l Beyzâvî ve ma‘ahû Hâşiyetü İbnü’tTemcîd. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin. et-Teysîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Yahyâ Muhammed Zemzemî. Doktora Tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’ssünne. thk. Fatma Yusuf el-Haymî. 5 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2019.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü Nüveyhizi’s- Sekâfiyye, 3. Basım, 1988.
• Pırlanta, İsmail. Fetihten Sâmânîler Dönemi Sonuna Kadar Nişabur. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Hâlit b. Avn el-Anzî. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed. el-Keşf ve’l-beyân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002. [Makalede atıflarda bu kaynak esas alınmış, diğer neşre atıfta muhakkik belirtilmiştir.]
• Sarı, Mehmet Ali. “İbn Habîb en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/510. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr. thk. Muhammed Ali Âzerşeb. 2 Cilt. Tahran: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât li’t-Türâsi’l-Mahtût, 2008.
• Şirâzî, Nâsır Mekârim. el-Emsel fî tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel. 20 Cilt. Kum: Medresetü’l-İmâm Ali, 1421.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît. thk. Nuvre bint Abdullah b. Abdülaziz el-Versân. 25 Cilt. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1430.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-‘İber fî haberi men gaber. thk. Muhammed es-Sa‘îd el-Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd-Ali Ebû Zeyd. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer Cârullah el-Havârizmî. el-Keşşâf ‘an hakāiki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 10 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd-Dârü’l-Lübâb, 2021.
• Zemzemî, Yahyâ Muhammed. “el-Mukaddime”. et-Teysîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Yahyâ Muhammed Zemzemî. Doktora Tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 2006. 8-165.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebü’l-Fazl ed-Dimyâtî. Kahire: Daru’l-hadis, 2006.