ANALYSIS OF THE VERSES OF HAJJ IN THE CONTEXT OF THE REVELATION PROCESS

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 2, 409 - 444, 19.06.2023

Enver Polatoğlu

Öz

Hajj, which deeply affects human life and is a rehearsal for the hereafter, is a universal worship that is emphasized in the Qur’an. The worship, which is performed by a large and organized mass, is of a nature that can be handled and evaluated in many aspects. The verses related to hajj were revealed gradually over a long period of time, and hajj became obligatory during the Madinah period when the Muslims had gained strategic superiority. Separate studies have been conducted in this field, jurisprudential issues on hajj have been examined in depth, and works have been produced to analyze the sociological and psychological dimensions of the subject. Here, on the other hand, it is aimed to conduct a Qur’an-centered research by identifying the verses of hajj in the Qur’an and taking into account the environment, conditions and process in which they were revealed. In our research, the Makki verses and the Madani verses have been subjected to a chronological analysis under separate headings, some conclusions have been made based on the main sources, especially the sources of tafsir, and the subject has been examined from a systematic point of view, taking into account the process of occurrence of the verses related to hajj.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’an, Hajj, Verse, Revelation.

NÜZÛL SÜRECİ BAĞLAMINDA HAC ÂYETLERİNİN TAHLİLİ

Öz

İnsan hayatını derinden etkileyen ve âhiretin provası niteliğinde olan hac, Kur’ân-ı Kerîm’de üzerinde önemle durulan evrensel bir ibadettir. Geniş katılımlı ve organizeli bir kitle tarafından yerine getirilen bu ibadet, pek çok yönüyle ele alınıp değerlendirilebilecek özelliklere sahiptir. Hac ile ilgili âyetler geniş zamana yayılarak tedrici bir metotla nazil olmuş, farz kılınması ise Müslümanların stratejik açıdan üstünlük sağladıkları Medine döneminde gerçekleşmiştir. Bu alanda müstakil çalışmalar yapılmış, hac konusundaki fıkhî mevzular derinlemesine incelenmiş, konunun sosyolojik ve psikolojik boyutlarını tahlil etmeye yönelik eserler ortaya konmuştur. Burada ise Kur’an’daki hac âyetleri tespit edilerek indikleri ortam, şartlar ve süreç dikkate alınmak suretiyle Kur’an merkezli bir araştırma yapılması hedeflenmiştir. Araştırmamızda Mekkî ve Medenî âyetler ayrı ayrı başlıklar altında kronolojik bir tahlile tabi tutulmuş, hac ile ilgili âyetlerin nüzûl süreçleri dikkate alınarak başta tefsir kaynakları olmak üzere temel kaynaklardan hareketle bazı tespitler yapılmış ve konu sistematik bir bakış açısıyla incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân-ı Kerîm, Hac, Âyet, Nüzûl.

Kaynakça

• Akpınar, Ali. “Kur’an Âyetlerine Göre Hac İbadetinin Zamanı ve Daha Sağlıklı Bir İbadet İçin Bazı Teklifler”. Marife Dergisi 3/1 (2003).
• Akpınar, Ali. “Cahiliye Dönemi Haccından İbrâhimî Hacca Dönüş”. Bütün Yönleriyle Hac, ed. Murat Sülün. İstanbul: Ensar Neşriyat 2015.
• Bâzergan, Mehdi. Kur’an’ın Nüzûl Süreci. çev. Yasin Demirkıran – Melâ Muhammed Feyzullah. Ankara: Fecr Yayınevi, 1998.
• Beyzâvî, Ḳāḍî Nasîrüddin Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşli. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-‘Arabî, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Mustafa Dîb el-Buğa. 6 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’ân-ı Kerîm’de Hac”. DİB Aylık Dergi 9 (1970), 102-103, 361-371.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sadık Kamhâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1403.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-Fârâbî. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-‘arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm, 1987.
• Cürcânî, Muhammed Şerif. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-ḥadîs̱. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1383.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’ân’il-Kerîm. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Ezrakī, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillah b. Ahmed. Ahbâru Mekke. thk. Rüşdi Salih. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Endülüs, ts.
• Fâkihî, Ebû Abdillah Muhammed b. İshâk. Aḫbâru Mekke fî ḳadîmi’d-dehr ve ḥadîs̱ih. thk. Abdulmelik Abdullah Dehîş. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hadr, 1414.
• Gözeler, Esra. Kur’an Âyetlerinin Tarihlendirilmesi Sorunu ve Kur’an’a Kronolojik-Olgusal Bir Yaklaşım (1 Reblu’l-evvel-4 Reblu’l-evvel Arası). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Güç, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/364-365. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: 2003.
• Hamidullah, Muhammed. “Hudeybiye Antlaşması”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/297-299. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Heyet. Hayrettin Karaman vd. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Işık, Emin. “Hac Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Işık, Emin. “Bakara Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/526-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillah. Ahkâmü’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-A’rabî, 1422.
• İbnü’l-Feres, Ebû Muhammed Abdulmun‘im el-Endelüsî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Tâhâ b. Ali vd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. 2 Cilt. b.y.: Turasu’l-İslâm, ts.
• İbnü’l-Kelbî, Hişâm b. Muhammed. Kitâbü’l-Esnâm. thk. Ahmet Zeki Paşa. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2000.
• İbn Kesîr, İmaduddîn Ebi’l-Fidâ İsmâil ed-Dımeşkî. Tefsîrü’l-Kur’ân’il-‘azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Manzûr, Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. Beyrût: Dâr sâdr, 1414.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî. Menâsiku’l-Hacc. thk. Enesb. Adil el-Yetâmâ. Kuveyt: Dâru Rekâiz li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2018.
• İsfahânî, Râğıb Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvî. Beyrût: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Kahtânî, Saîd b. Ali. Menâsiku’l-Hac ve’l-‘Umre fi’l-İslâm fî davi’l-kitâb ve’ssünne. el-Kasb: Merkezu’d-Da’va ve’l-İrşâd, 2010.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim. Tefsîrü’l-Kummî. 3 Cilt. b.y.: Müessesetü’lİmâmi’l-Mühtedî, 1435.
• Kur’ân Yolu. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1964.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri - Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Harâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/273-277. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid ibn Abdulmaksûd b. Abdirrahîm. 6. Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubil’l-İlmiyye, ts.
• Medenî, Burhânüddîn İbrâhim b. Ferhûn. İrşâdü’s-sâlik ilâ ef‘âli’l-menâsik. thk. Muhammed b. Hâdî. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Abîkân, 2002.
• Mevdûdî, Ebü’l-Alâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. çev. Heyet. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccac. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkī. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kelim et-Tayyib, 1998.
• Oral, Rıfat. Peygamberimizle 27 Gün (Veda Haccı). Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Önkal, Ahmet. “Hazrec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özaydın, Abdulkerim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/386-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özervarlı, M. Sait. “Şiâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/123-124. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özsoy, Ömer - Güler, İlhami. Konularına Göre Kur’ân. Ankara: Fecr Yayınevi, 2014.
• Polatoğlu, Enver. “Haccın Hikmet Boyutu ve Sembolik Yapısı”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 12 (Aralık 2022), 120-146. https://doi.org/10.54958/iiad.1193153
• Râzî, Fahreddin. et-Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtîḥu’l-ġayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâ-i Turasi’l-‘Arabî, 1420.
• Reşit Rıza, Muhammed. Tefsîrü’l-menâr. 12 Cilt. b.y.: el Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme,1990.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsîr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1998. Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Saylan, İbrahim. “Hacc-ı Ekber Günü Hakkında Şârihlerin Yaklaşımları”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/2 (Temmuz 2022), 567-601.
• Seyyid Kutub. Fî Ẓilâli’l-Ḳurʾân. çev. M. Emin Saraç vd. İstanbul: Madve Yayınları, ts.
• Sülün, Murat. “Kur’ân’da Haccın Kavramsal Çerçevesi”. Bütün Yönleriyle Hac. ed. Murat Sülün. 253-282. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Süyûtî, Celâleddin Abdirrahman b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Mısır: el-Heyetül-Mısriyye, 1974.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fetḥu’l-ḳadîr. 6 Cilt. b.y.: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Şeker, Dursun Ali. “Müzdelife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. 32/239-240.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 14 Cilt. b.y.: Dâru’l Hicr, 2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turas, 1387.
• Tahâvî, Ebû Câ‘fer Ahmed b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed en-Nîsâbûrî. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. b.y.: Dâru’l-İslâh, 1992.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebû Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-M‘arife, 1431.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîrü’l-münîr fi’l-‘akîdet-i ve’ş-şerîat-i ve’l-menhec. 30 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1418.