THE ISSUE OF THE IDENTIFICATION OF THE SOURCES OF THE UNIVERSAL PRINCIPLES OF THE MAJALLA IN THE CONTEXT OF THE MAZBATA OF ASBÂB AL-MŪCIBA OF THE MAJALLA: A CHRONOLOGICAL AND ANALYTICAL ASSESMENT

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 3, 1073 - 1126, 25.09.2023

Necmettin Azak

https://doi.org/10.61304/did.1349156

Öz

The principles, the foundations of which were laid in the usūl and furū disciplines of Islamic law, completed their development with the qawāid literature and turned into an independent branch of science and formed the basic principles of abstract law. In the 19th century, with the effect of the legalization movement that started in the Ottoman state, it is possible to observe the influence of the universal principles in the laws enacted in various fields. Majalla (2-100) constitute the focus of our study. The determination of the sources of the universal principles in the context of the sources expressed in the mazbata of Majalla constitutes the framework of our research. Our research follows a three-step sequential method: In the first step, the sources from which the articles in the Majalla are cited are identified. In the second step, it is determined which Majalla articles are included in these sources. In the third step, the identified citations are listed in chronological order. This study contributes to the understanding of the development of universal principles and how the Majalla was created. It is important to understand how Islamic jurists and fiqh books such as Ibn Nujaym, Nāzirzāda, al-Khādimī, etc.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Universal Principles, Majalla, Ibn Nujaym, Nāzirzāda, Khādimī

MECELLE ESBÂB-I MÛCİBE MAZBATASI BAĞLAMINDA MECELLE’NİN KÜLLÎ KÂİDELERİNİN KAYNAKLARININ TESPİTİ MESELESİ: KRONOLOJİK VE ANALİTİK BİR İNCELEME

Öz

İslâm hukukunun usul ve füru disiplinlerinde temelleri atılan kaideler, kavâid edebiyatı ile birlikte gelişmesini tamamlayarak müstakil bir yazım türüne dönüşmüş ve soyut hukukun temel prensiplerini oluşturmuştur. 19. yüzyılda başlayan kanunlaştırma hareketinin etkisiyle Osmanlı devletinde çeşitli hukukî alanlarda yürürlüğe giren kanunlarda kavâid-i külliyelerin etkisini gözlemlemek mümkündür. Mecelle’nin 2-100. küllî kaideleri çalışmamızın odak noktasını teşkil etmektedir. Mecelle mazbatasında ifade edilen kaynaklar bağlamında küllî kaidelerin kaynaklarının tespiti araştırmamızın ana çerçevesini oluşturmaktadır. Araştırma sürecimiz bu kaynakların tespitine ilişkin üç aşamalı bir yöntem izlemektedir: İlk adımda, Mecelle’deki maddelerin hangi kaynaklardan alıntılandığı tespit edilmiştir. İkinci adımda, bu kaynaklarda hangi Mecelle maddelerinin yer aldığı saptanmıştır. Üçüncü adımda, tespit edilen alıntılar kronolojik sıraya göre sıralanmıştır. Bu çalışma, kavâid-i külliyelerin gelişimini ve Mecelle’nin nasıl oluşturulduğunu anlamak için oldukça önemlidir. İbn Nüceym, Nâzırzâde, Hâdimî gibi İslâm hukukçularının ve fıkıh kitaplarının Mecelle üzerindeki etkisi ele alınmıştır. Bu araştırma, Mecelle’nin kaynakları ve kavâid edebiyatının kanun metnine dönüşümü konularında önemli bir katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Kavâid-i külliye, Mecelle, İbn Nüceym, Nâzırzâde, Hâdimî

Kaynakça

• Abdüssettar Efendi. Teşrîhü’l-kavâ’idi’l-külliye. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1301.
• Alâuddîn el-Buhârî, Abdulazîz b. Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfü’lesrâr şerḥu Uṡûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Ali Haydar Efendi, Eminefendizade Küçük. Dürerül-hükkâm şerhu Mecelleti´lahkâm. 5 Cilt. İstanbul: Alem Matbaası, 1313.
• Azak, Necmettin. “Kavâʿid-i Fıkhıyyede Bir Literatür İncelemesi: İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-Nezâir’i ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/2 (31 Aralık 2020), 547-596. https://doi. org/10.5281/zenodo.4394278
• Bâ Hüseyn, Yakûb b. Abdülvehhâb. el-Kavâidu’l-fıkhiyye: el-Mebâdi’, elmukavvimât, el-mesâdir, ed-delîliyye, et-tatavvur. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418.
• Baktır, Mustafa. “İslâm Hukukunun Genel Prensipleri”. Ekev Akademi Dergisi 34 (2008), 203-210.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: BilmenYayınevi, Elif Ofset, 1988.
• Çelikan, Serkan. Mecelle’nin Küllî Kaidelerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Çolak, Abdullah. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu (Hak Dini Kur’an Dili Bağlamında). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Erdem, Sami. “Türkçede Mecelle Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 673-722.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Mecâmîu’l-hakâik ve’l-kavâid ve cevâmi‘u’r-revâik ve’lfevâid mine’l-usûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah. el-Ukûdü’d-dürriyye fî tenkîhi’l-Fetâva’l-Hâmidiyye. Derseâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1897.
• İbn Mâze, Ebü’l-Meʿâlî Maḥmûd b. Aḥmed b. Abdulaziz b. ʿOmar b. Mâze el-Ḥanefî. el-Muḥîṭu’l-burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerîm Sâmî el- Cundî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir. nşr. Muhammed Mutî’ el-Hâfız. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1983.
• İbn Receb el-Hanbelî, Abdurrahman b. Ahmed. Takrîrü’l-kavâʿid ve tahrîr’ü’lfevâid. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selmân. 3 Cilt. Ürdün: Dâru İbn Affân, 2. Basım, 1999.
• İbnü’s-Subkî, Tâcuddîn Abdulvahhâb b. Takıyyüddîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1411.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdris. el-Furûk = Envârü’l-burûk fî envâi’l-furûk. 4 Cilt. Suudi Arabistan, 2010.
• Kızılkaya, Necmettin. Hanefî Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Küllî Kâideler. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2018.
• Mardin, Ebü’l-ulâ. Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. Dersaâdet: 1322.
• Merğînânî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî. el-Hidâye fî şerḥi Bidâyeti’lmubtedî. thk. Ṭallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, ts.
• Mesud Efendi. Mir’ât-ı Mecelle. 8 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1299.
• Nâzırzâde, Muhammed b. Süleyman. Tertîbü’l-leâlî fî silki’l-emâlî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2004.
• Nedvî, Ali Ahmed. el-Kavâʿidü’l-fıkhıyye: Mefhûmuhâ, neşetuha, tatavvuruhâ, dirâsetü müellefâtihâ, edilletühâ, mühimmetuhâ, tatbikâtuhâ. Dımaşk: Dârü’l- Kalem, 4. Basım, 1418.
• Öztürk, Osman. Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, 1973.
• Reşid Paşa, Hacı. Rûhü’l-Mecelle. 8 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Hayriye, 1326.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414.
• Sirâcuddîn İbn Nuceym, Sirâcuddîn ʿOmer b. İbrâhîm b. Muḥammed el-Mıṡrî. en-Nehru’l-fâʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. thk. Ahmet Azv el-İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’n-nahv. nşr. Abdül’âl Salim Mükrim. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2009.
• Şafak, Ali. “Hukukun Temel İlkeleri Açısından Mecelle’ye Bir Bakış”. Ahmed Cevdet Paşa (1823-1895) Sempozyum: 9-11 Haziran 1995. 263-278. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Şeyhîzâde, Abdurraḥmân b. Muḥammed b. Suleymân Dâmâd Efendî. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Multeḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâŝi’l- ʿArabî, ts.
• Tuzcu, Abdullah. Kur’an-ı Kerim Açısından Mecelle’nin Külli Kaideleri. Atatürk Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yaman, Ahmet. “Bir Kavram Olarak ‘Fıkıh Kâideleri’ ya da İslam Hukukunun Genel İlkeleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 1 (Mayıs 2001), 49-75.
• Yavuz, Hulusi. “Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle’nin Tedvini”. Ahmed Cevdet Paşa (1823-1895) Sempozyum: 9-11 Haziran 1995. 279-284. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalu’l-fıkhiyyu’l-‘âmm. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l- Kalem, 1418.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed. el-Mensûr fi’l-kavâʿidi’lfıkhıyye nşr. Teysîr Fâik Ahmed Mahmud. 3 Cilt. Kuveyt: Dârü’l-Kuveyt li’s- Sahâfe, 2. Basım, 1985.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Kavâ‘idü’l-fıkhiyye ‘ale’l-mezhebi’l-Hanefî ve’ş-Şâfi‘î. 2 Cilt. Kuveyt: Meclisü’n-Neşri’l-İlmî, 2014.