Beylikler Döneminde Anadolu’da İnşa Edilen Ahî Yapıları Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 4, 1305 - 1338, 25.12.2023

Ayşe Ersay Yüksel

https://doi.org/10.61304/did.1375678

Öz

Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasının ardından yaklaşık İstanbul’un fethine kadar olan dönem Anadolu Türk mimarisinde Beylikler dönemi olarak tanımlanır. Bu dönem Anadolu sanatı ve mimarlığının en ilgi çekici dönemlerinden biridir. Anadolu’da eş zamanlı olarak Selçuklu, Bizans, Memluk ve Timur etkili gelenekler ve batıda tamamen yepyeni denemelerin olduğu bir anlayışla inşa edilen yapıların mirası Beylikler döneminden günümüze ulaşmıştır. Aslında Anadolu’daki siyasi dağınıklık ve çeşitliliği gösteren bu dönemden kalan eserler sanat ve mimarlık mirasının dinamizmini açıkça belgeler. Beylikler döneminde bir güç olarak ortaya çıkıp dönemin sosyal, kültürel ve sanat yaşamına katkı sağlayan grupların başında Ahîler gelmektedir. Ahîlerin öncelikli örgütlenme birimi olan Ahî zaviyeleri sadece Ahîlere ait merkez olarak kalmamış aynı zamanda etrafında yeni kentsel oluşumların örgütlendiği fiziki yapılar haline gelmiştir. Bu makalede Anadolu’da Ahîlerin baniliğinde inşa edilen cami, mescit, zaviye, türbe, medrese ve hamam yapıları üzerinden Anadolu Beyliklerinin mimari ve sanat geleneğinde yeri olan bu Ahî yapılarının inşai, mimari ve süsleme özelliklerine dair değerlendirmeler mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Türk İslâm Sanatları Tarihi, Mimari, Anadolu Beylikleri, Anadolu Beylikleri Sanatı, Ahîlik, Ahî Yapıları, Zaviye.

An Evaluation of Akhi Buildings Built in Anatolia During the Principalities Period

Öz

The period after the collapse of the Anatolian Seljuk State until the conquest of Istanbul is defined as the Principality period in Anatolian Turkish architecture. This period is one of the most interesting periods of Anatolian art and architecture. The heritage of the structures, which were built simultaneously in Anatolia with Seljuk, Byzantine, Mamluk and Timur influential traditions and with an understanding that included completely new experiments in the West, has survived from the Principalities period to the present day. In fact, the works from this period, which show the political disorganization and diversity in Anatolia, clearly document the dynamism of the artistic and architectural heritage. Akhis are one of the leading groups that emerged as a power during the principalities period and contributed to the social, cultural and artistic life of the period. Akhi zawiyas, the primary organizational unit of the Akhis, have not only remained the centers of the Akhis, but also become physical structures around which new urban formations are organized. In this article, there are evaluations on the construction, architectural and decorative features of these Akhi structures, which have a place in the architectural and artistic tradition of Anatolian Principalities, through the mosques, masjids, zawiyas, tombs, madrasahs and baths built under the patronage of the Akhis in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish Islamic Arts, Architecture, Anatolian Principalities, Art of Anatolian Principalities, Akhism, Akhi Structures, Zawiya.

Kaynakça

• Akşit, Ahmet. “Arslanhane Camii’nin İnşa Tarihine Dair Notlar”. USAD 9 (Güz 2018), 172-180.
• Arslan, Celil vd. “Anadolu- Türk Şehri Tarihinde Bayburt Kenti ve Anıtsal (Kamusal) Yapı Mirası”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 3/6 (Ocak 2015), 198-199.
• Aydın, Fatma. 13-14. Yüzyıllarda Ahîlerin Anadolu Kentlerindeki Kültürel ve Sanatsal Faaliyetleri. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ayverdi, E. Hakkı. Osmanlı Mimarisinin İlk Devri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1989.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeleri”. Vakıflar Dergisi 11 (Ankara 1942), 279- 304.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defter (MMD). No. 27, Sayfa No. 16.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1979.
• Cantay, Gönül. “Anadolu Türk Beylikleri Sanatı”. Türkler Ansiklopedisi. 8/15-29. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Crane, Howard. “Anadolu Beylik Döneminde Mimari ve Himaye”. Türkler Ansiklopedisi. 8/36. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Çağatay, Neşet. “Fütüvvet-Ahî Müessesesinin Menşei Meselesi”. AÜİFD 1 (1952), 59-84.
• Çağatay, Neşet. “Fütüvvetçilikle Ahîliğin Ayrıntıları”. TTK Belleten CLIX (1976), 423-488.
• Danık, Ertuğrul. “Harput Ahî Musa Mescit ve Türbesi”. Türk Kültürü Araştırmaları (Dr. Orhan Köprülü’ye Armağan) XXXIV/1-2, (1998), 35-50.
• Doğan, Ahmet Işık. Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler Zaviyeler ve Fütüvvet Yapıları. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Doğru, Halime. XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahîler ve Ahî Zaviyeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Durukan, Aynur. “Beylikler Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume (2004), 9-10/391-502.
• Dündar, Abdülkadir. “Kayseri İncesu Şeyh Turesan Velî Zaviyesi”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı. ed. Orhan Kurtoğlu, Ayşe Çamkara Erginer, 1/449-479. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi, 2018.
• Emir, Sedat. Erken Osmanlı Mimarlığında Çok- İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler Öncül Yapılar: Tokat Zaviyeleri I. İzmir: Akademi Kitabevi, 1994.
• Erdoğan, Abdülkerim vd. Osmanlılar Devrinde Ankara. (Ankara: Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008), 2/84.
• Erdoğan, Abdülkerim. Ankara Ahîleri ve Eserleri. Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara, 2011.
• Erdoğru, Mehmet Akif. “Anadolu’da Ahîler ve Ahî Zaviyeleri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (2000), 4/37-55.
• Ersan, Mehmet vd. Türklerin Kayıp Yüzyılı Beylikler Devri. İstanbul: Timaş Yayınları: 2019.
• Eyice, Semavi. “Ahî Elvan Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/529. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Eyice, Semavi. “Ahî Şerafeddin Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/ 531-532. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Eyice, Semavi. “Ahî Şerafeddin Türbesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/532. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Gölpınarlı, Abdülkadir. “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 11/1-4, (1949-1950), 6-354.
• Görür, Muhammet. “Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme”. Türkler Ansiklopedisi. 8/46-56. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Görür, Muhammet. “Beylikler Dönemi Mimarisinde Figürlü Süsleme”. Türkler Ansiklopedisi. 8/56-61. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Görür, Muhammet. “Beylikler Dönemi Mimarisi”. Türk İslâm Sanatları Tarihi El Kitabı. ed. Abdülkadir Dündar. 275-299. Ankara: Grafiker Yayınları, 2021.
• Güllülü, Sabahattin. Ahî Birlikleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1977.
• Gündoğdu, Hamza vd. Sanat Tarihi Açısından Erzurum. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, 2010.
• Hacıgökmen, M. Ali. “Ankara’da Ahî Hakimiyeti (1330? -1361)”. Türkler Ansiklopedisi. 6/830. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Haykıran, Kemal Ramazan. “Aydın’da Bir Ahîlik Merkezi Olarak Eski Çine ve Ahmed Gazi Külliyesi”. Yenifikir 10/22 (Temmuz 2019), 45-54.
• İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler. nşr. İsmet Parmaksızoğlu. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1971.
• Kadir, Pektaş. Denizli’de Türk Varlığının Kadîm Tarihi: İlbadı Mezarlığı. Denizli: Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Karadeniz, Hasan Basri. Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri Arasında Psikolojik Mücadele. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.
• Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Köprülü, M. Fuad. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Kunter, Halim Baki. “Kitabelerimiz”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 431-455.
• Kürüm, Mükerrem vd. “Aydın’daki Türk Dönemi Eserleri”. Aydın İl Tarihi. Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayını, 2012.
• Mülayim, Selçuk. “Anadolu Beylikleri- Sanat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Mülayim, Selçuk. “Anadolu Türk Sanatında XIV. Yüzyıl”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 10 (1991), 2- 14.
• Mülayim, Selçuk. “Plastik Sanatlarda Anlatım Biçimleri ve Üslup”. Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi 2 (1984), 97-114.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/261-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Önge, M. Yılmaz. “Ahî Evran Zaviyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/530-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Öney, Gönül. Beylikler Devri Sanatı XIV- XV. Yüzyıl (1300- 1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Özalp, Tahsin. Sivrihisar Tarihi. Eskişehir: Tam-İş Matbaası, 1961.
• Özbek, Yıldıray vd. Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri 2 Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi, 2008.
• Özen, Firdevs. “İlhanlılar Devrinde Erzurum”. DTCF Dergisi 56/2 (2016), 256- 286.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300- 1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Şaman Doğan, Nermin. “Sanat Tarihi Araştırmalarında Anadolu Beylikleri Dönemi” I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. 77-87, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2006.
• Tanyeli, Uğur. “Beylikler Dönemi Mimarlığı ve Sanatı”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 1/233. İstanbul: Yapı - Endüstri Merkezi Yayınları, 1997.
• Temir, Ahmed. Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça- Moğolca Vakfiyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Uysal, Ali Osman. “Çanakkale İli Lâpseki, Biga, Çan, Bayramiç, Ayvacık ve Ezine İlçeleri Türk Dönemi Yüzey Araştırması”. 35. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 22-26 Mayıs 2017 Bursa, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 2018, 1/61-84.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri. Ankara: TTK, 1961.
• Üçer, Müjgan. “Sivas’ta Ahî Emir Ahmet Kümbeti ve Halk İnançlarındaki Yeri”. Türk Folkloru Araştırmaları. 1 (1981), 175-184.
• Yetkin, Suut Kemal. “Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 4/3-4, (1955), 39-43.
• Yıldız, İrfan. “Ahî Emir Ahmet Türbesi”. Ahîlik Ansiklopedisi. 1/85. 2016.
• Yılmaz, Leyla. Antalya, Bir Orta Çağ Türk Şehrinin Mimarlık Mirası ve Şehir Dokusunun Gelişimi (16. Yüzyılın Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri Anadolu’nun Fethi. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1944.