Reflection Of The Great Seljuk Heritage on Anatolia ın the Comparison of Isfahan Masjid al-Jameh And the Grand

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 4, 1261 - 1282, 25.12.2023

Belkıs Doğan

https://doi.org/10.61304/did.1380084

Öz

The mosque is a significant and essential form of architecture in Islamic civilization. One of the earliest Islamic places of worship is Masjid al-Nabawi, constructed during the era of the Prophet Muhammad (saw). It was a pioneering prototype in both design and function, establishing the benchmark for subsequent mosques and social complexes. Through conquering and interacting with diverse cultures, all with their individual deep-rooted traditions, Muslims were able to access the abundant architectural and artistic heritage of these societies. This cross-cultural interchange resulted in the establishment of diverse mosque typologies across the Islamic world. The specific architectural style, featuring a dome situated in front of the mihrab and adorned with iwans (vaulted halls), along with a central courtyard, as evidenced in the Masjid al-Jameh of Isfahan and the Grand Mosque of Malatya, became a notable example of Islamic architecture during the Great Seljuk Period. Given the unique architectural style in the Turkish-Islamic heritage, this study primarily centers on Masjid al-Jameh, a masterpiece of the Great Seljuk Period located in Iran. It subsequently shifts its focus to Anatolia, which is exemplified by the Grand Mosque of Malatya. Finally, from a different perspective, it has been assessed that the influence of the Great Seljuk architectural tradition on Anatolia was not limited to the Grand Mosque of Malatya.

Anahtar Kelimeler

Friday Mosque of Isfahān, Great Mosque of Malatya, Great Seljuk Architecture, Anatolian Seljuk Architecture, Mosque Typology

Isfahan Mescid-i Cuması ile Malatya Ulu Camii Özelinde Büyük Selçuklu Mirasının Anadolu’ya Yansıması

Öz

Cami, İslâm medeniyetinde merkezî öneme sahip bir yapı türüdür. İslâm’ın ilk mabedlerinden olan ve Hz. Peygamber (s.a.s.) devrinde inşa edilen Mescid-i Nebevî, prototip bir külliye gibi gerek plan gerekse işlev bakımından kendinden sonra inşa edilen camilere öncülük etmiştir. Fetihler neticesinde yerleşik ve köklü kültüre sahip pek çok kavimle temas içinde olunması, Müslümanların söz konusu medeniyetlerin mimari ve sanat birikiminden istifade etmelerini beraberinde getirmiştir. Bu doğrultuda İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerinde birbirinden farklı cami tipolojileri uygulanmıştır. Makalede mukayeseli olarak ele alınan Isfahan Mescid-i Cuması ile Malatya Ulu Camii’ne ait mihrap önü kubbeli, eyvanlı ve avlulu plan tipi ise Büyük Selçuklular tarafından geliştirilmiş olup İslâm mimarisinin bir dönemine damga vuran cami tipolojilerinin başında gelmektedir. Söz konusu plan tipinin Türk-İslâm mimarisi içerisindeki özgünlüğünden hareketle çalışmada öncelikle İran’da bulunan Büyük Selçuklu dönemi eserlerinden Isfahan Mescid-i Cuması ele alınmıştır. Ardından planın Anadolu’daki temsilcisi Malatya Ulu Camii üzerinde durulmuştur. Son olarak makalede öne sürülen Büyük Selçuklu mimari geleneğinin Diyâr-ı Rûm’a tesirinin Malatya Ulu Camii ile sınırlı kalmadığı yönündeki görüş detaylandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cami Tipolojisi, Büyük Selçuklu Mimarisi, Anadolu Selçuklu Mimarisi, Isfahan Mescid-i Cuması, Malatya Ulu Camii.

Kaynakça

• Aktur, Hilal. Ali Saim Ülgen Arşivi Üzerinden Erken Cumhuriyet Dönemi’nin Türk Mimari’sine Bakışı: Malatya Ulu Camisi Örneği. İstanbul: İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Arık, Oluş. “Malatya Ulu Camii’nin Asli Planı ve Tarihi Hakkında”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 141-145.
• Aslanapa, Oktay. “İran’da Büyük Selçuklu Cami Mimarisi”. IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri. 1-8. Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1995.
• Babaie, Sussan - Kafesçioğlu, Çiğdem. “Istanbul, Isfahan and Delhi; Imperial Designs and Urban Experiences in the Early Modern Era”. A Companion to Islamic Art and Architecture. ed. Finbarr Barry Flood - Gülru Necipoğlu. 846-873. Hoboken: John Wiley & Sons Inc., 2017.
• Crane, Howard - Korn, Lorenz. “Turco-Persian Empires Between Anatolia and India”. A Companion to Islamic Art and Architecture I. ed. Finbarr Barry Flood - Gülru Necipoğlu. 327-355. Hoboken: John Wiley & Sons Inc., 2017.
• Doğan, Belkıs. Metinlerden Hareketle İslâm Mimarîsinde Tasavvufî Semboller. ed. Ahmet Ali Bayhan. İstanbul: Kapı Yayınları, 2023.
• Eskici, Bekir. Malatya Türk-İslâm Dönemi Mimari Eserleri: Battalgazi (Eski Malatya). Malatya: Malatya Valiliği Yayınları, 2013.
• Grabar, Oleg. The Gerat Mosque. New York - London: New York University Press, 1990.
• Keskin, Yıldız. “Malatya Ulu Caminin Asli Hali”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. 2/365-377. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Kuban, Doğan. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Metin, Tülay. Selçuklular Devrinde Malatya. Malatya: Malatya Valiliği Yayınları, 2013.
• O’Kane, Bernard. “The Mosque: History, Architectural, Development & Regional Diversity”. Iran and Central Asia. ed. Martin Frishman - Hasan-Uddin Khan. 118-139. London: Thames and Hudson, 1994.
• Özkurt, Kemal. İsfahan’da Büyük Selçuklu ve İlhanlı Dönemi Mimari Eserleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Pope, Arthur Upham. A Survey of Persian Art III. London-New York: Oxford University Press, 1967.
• Pope, Arthur Upham. Introducing Persian Architecture. London: Oxford University Press, 1971.
• Rustamova, Muhlisahon. Karahanlı Devri Mimarisi ve Bezemeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Stierlin, Henri. Persian Art and Architectur. London: Thames and Hudson, 2012.
• Yadsıman, Neclâ. Kur’an Tahlili. İzmir: NY Cemre Yayıncılık, 2013.
• Yelen, Resul. “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı (2017), 470-492.
• Yetkin, Şerare. “Anadolu Selçuklularının Mimari Süslemelerinde Büyük Selçuklulardan Gelen Bazı Etkiler”. Sanat Tarihi Yıllığı 2 (1966-1968), 36-48.