İslâm Geleneğinde Anıtsal Mimarinin İlk Örneği: Kubbetü’s-Sahre

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 4, 1465 - 1494, 25.12.2024

Zeyneb Arpacık

https://doi.org/10.61304/did.1541910

Öz

Zengin bir geçmişe sahip olan İslâm mimarisinin ilk anıtsal örneği Kubbetü’s-Sahre, mimari zarafetinin yanı sıra erken dönem İslâm toplumunun sanatsal ve teknik yetkinliğini gözler önüne sermesi bakımından da büyük önem taşır. 7. yüzyılda Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân tarafından inşa edilen yapı, içerdiği derin mesajlarla da dinî ve kültürel bir sembol olarak öne çıkmıştır. Kubbetü’s-Sahre’nin inşa gerekçeleri üzerine farklı görüşler ileri sürülmüş; yapı, bir yandan Müslümanların Mescid-i Aksâ’yı kutsal bir merkez olarak tanımalarını sağlarken, diğer yandan dönemin Bizans anıtlarıyla boy ölçüşen İslâmî bir sembol olarak yorumlanmıştır. Makale, Kubbetü’s-Sahre’nin yapılış amacının dinî ve siyasi saiklerle şekillendiğini, Bizans mozaikleri ve âyetlerle donatılan süslemeleriyle İslâm’ın gücünü ifade ettiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, yapının tasarımında bölgedeki Hıristiyan martyriumlarına özgü sekizgen plan ve kubbe kullanımının, İslâm mimarisi için yenilikçi bir örnek teşkil ettiği ifade edilmektedir. Kubbetü’s-Sahre, inşa edildiği dönemden Osmanlı’ya kadar geçen süreçte, farklı hükümdarlar tarafından restore edilmiş, Haçlılarca kiliseye dönüştürülmüş ve sonrasında yeniden İslâmî kimliğine kavuşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sahre, Kubbetü’s-Sahre, Kudüs, Mimari, Sembolizm

The First Example of Monumental Architecture in the Islamic Tradition: Qubbat Al-Sakhra

Öz

The Dome of the Rock, the first monumental example of Islamic architecture with a rich history, is of great importance in terms of its architectural elegance as well as revealing the artistic and technical competence of early Islamic society. Built by the Umayyad Caliph Abdulmalik ibn Marwan in the 7th century, the structure stands out as a religious and cultural symbol with its profound messages. The reasons for the construction of the Dome of the Rock have been variously interpreted as enabling Muslims to recognise the Masjid al-Aqsa as their holy centre, or as an Islamic symbol to rival the Byzantine monuments of the time. The article emphasizes that the purpose of the construction of the Dome of the Rock was shaped by religious and political motives, and that it expressed the power of Islam with its Byzantine mosaics and verse decorations. It is also said that the use of the octagonal plan and dome, typical of Christian martyrdoms in the region, in the design of the building is an innovative example of Islamic architecture. The Dome of the Rock was restored by various rulers from the time of its construction until the Ottoman period, converted into a church by the Crusaders and then restored to its Islamic identity.

Anahtar Kelimeler

Sakhra, The Dome of the Rock, Al-Quds, Architecture, Symbolism

Kaynakça

• Alalu, Suzan v.dğr. Yahudilikte Kavram ve Değerler. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A. Ş., 2005.
• Arseven, Celal Esad. Türk Sanatı Tarihi: Menşeinden Bugüne Kadar Mimari Heykel Resim Süsleme ve Tezyini Sanatlar. İstanbul: Maarif Basımevi, t.y.
• Arslantaş, Nuh. Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslamiyet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Asali, Kamil Jamil. Jerusalem in History. Essex: Scorpion Publication, 1989.
• Aslanapa, Oktay. “Kubbet el-Sahra’da Osmanlı Devri Tamirleri”. Sanat Tarihinde Doğudan Batıya Ünsal Yücel Anısına Sempozyum Bildirileri. 1989, 15-18.
• Avcı, Casim. İslam-Bizans İlişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Avcı, Casim. “Kudüs Fethinden Haçlı İstilalarına Kadar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/327-329. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Avner, Rina. “The Dome of the Rock in Light of the Development of Concentric Martria in Jerusalem: Architecture and Architectural Iconography”. Muqarnas (2010), 27/31-50.
• Aykaç, Fettah. K. A. C. Creswell’in Erken İslam Mimarisi Araştırmaları ve Türkiye’de Sanat Tarihi Çalışmalarındaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Azamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir. Fütûhu’l-buldân. thk. Rıdvan Muhammed Rıdvan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Bozkurt, Nebi. “Kubbetü’s-Sahre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/304-308. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çam, Nusret. İslamda Sanat Sanatta İslam. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Dûrî, Abdülaziz. “Jerusalem in the Early Islamic Period 7th-11th Centuries”. Jerusalem in History. ed. K. J. Asali. Essex: Scorpion Publishing, 1990, 105-130.
• Fennî, İbrahim - Nemri, Tahir. el-Mescidü’l-Aksâ ve’s-Sahretü’l-Müşerrefe. Amman: Dâru’ş-Şurûk li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2001.
• Goitein, Shelomo Dov. “The Historical Background of the Erection of the Dome of the Rock”. Journal of the American Oriental Soceit. 70/2, 104-108.
• Goldziher, Ignaz. Muslim Studies. çev. C. R. Barber - S. H. Stern. London: George Allen &Unwin Ltd., 1971.
• Grabar, Oleg. “Qubbat al-Sakhra”. Jerusalem Constructing the Study of Islamic Art. Hampshire: Ashgate Publishing Company, 2006, 4/111-115.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatı Çalışmalarının İnşası IV Kudüs. çev. F. Tülay Kazancı. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2024.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatının Oluşumu. çev. Nuran Yavuz. İstanbul: Kanat Kitap, 2004.
• Grabar, Oleg. The Dome of the Rock. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2006.
• Güngör, Muhammed. “Yahudi Dini Hayatında Süleyman Mabedi”. İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi 1 (2017), 54-78.
• Hafız, Muharrem. Kutsal ve Sanat. İstanbul: Dört Mevsim Yayınları, 2015.
• Halife b. Hayyat. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Daru’l- Fikr, 1993.
• Hillenbrad, Robert. İslam Sanatı ve Mimarlığı. çev. Çiğdem Kafescioğlu. İstanbul: Homer Kitabevi, 2005.
• Hitti, Philip. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Hıyarî, Mustafa. “Crusader Jerusalem 1099-1187”. Jerusalem in History. ed. K. J. Asali. Essex: Scorpion Publishing, 1990, 130-177.
• Holt, P. M. - Lambton A. K. S. - Lewis B. İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1984.
• Insoll, Timothy. İslam Arkeolojisi. çev. Bahar Tırnakcı. İstanbul: Homer Kitabevi, 2007.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sıkatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibüddin Ebi Said Ömer b. Garame el-Amri. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, İmam Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-mülük ve’l-ümem. Beyrut: Dâr-u Sâdır, t.y.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâr-u Beyrut, 1992.
• İnalcık, Halil. “İstanbul: Bir İslâm Şehri”. çev. İbrahim Kalın. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 10 (Prof. Dr. Nihad M. Çetin Hatıra Sayısı), İstanbul: 1995, 243- 268.
• İsfahânî, Ebû Abdillah İmâdüddîn Muhammed b. Safiyyiddîn Muhammed b. Hâmid el-Kâtib. el-Fethu’l-kussî fi’l-fethi’l-Kudsî. thk. Muhammed Mahmud Subh. Kahire: Dârü’l-Kavmiyye, t.y.
• Lapidus, Ira M. İslam Toplumları Tarihi C. 1 Hz. Muhammed’den 19. Yüzyıla. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Laurent, Beatrice St. “The Dome of the Rock Restorations and Political Significance 1560-1907”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. İstanbul: 1991, 5/3, 257-270.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’lekâlim. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Makdisî, Şihabeddin Ebi Mahmud İbn Temim. Müsîru’l-guram ila ziyâreti Kuds ve’ş-Şam. thk. Ahmed el-Huteymî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1994.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr el-hıtatu’l-Makrîziyye. Beyrut: Dâru Sadır, t.y.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali el-Hüzelî. Mürûcü’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’t- Ticâreti’l-Kübra, 1964.
• Montefiore, Simon Sebag. Kudüs Bir Şehrin Biyografisi. çev. Can Demirkan. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2016.
• Necipoğlu, Gülru. “The Dome of the Rock as Palimpsest: Abd al-Malik’s Grand Narrative and Sultan Süleyman’s Glosses”. Muqarnas XXV, 17-105.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ümmü’l-Muktedir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/326-327. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özkeçeci, İlhan. Doğu Işığı VII.-XIII. Yüzyıllarda İslam Sanatı. İstanbul: Graphis Matbaa, 2006.
• Said b. Bıtrîk. et-Târîhu’l-mecmû ala’t-tahkîk ve’t-tasdîk. Beyrut: Matbaatü’lÂbâ el-Yesûîn, 1909.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. İslam Sanatında Antik Figürler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2018.
• Stanley, David J. “New Discoveries at Santa Costanza”. Dumbarton Oaks Papers (1994), 48/257-261.
• Süyûtî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Abdülhak Minhaci. İthâfu’lehissâ bi fezâili’l-Mescid-i Aksâ. thk. Ahmed Ramazan Ahmed. Kahire: Hey’etü’l- Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitab, 1982.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’an. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Tomar, Cengiz. “Kudüs Memlükler Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/332-334. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Tunalı, İsmail. Tasarım Felsefesine Giriş. İstanbul: YEM Yayınları, 2002.
• Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahman. el-Ünsü’l-celîl bi târîhu’l- Kuds ve’l-Halîl. thk. Adnan Yunus Abdülmecif Ebû Tebbâne. Amman: Mektebetu Dendis, 1999/1420.
• Ülgen, Ali Sami. “Kudüs’te Harem-i Şerif Dahilindeki Kubbetü’s-Sahra (Es- Sahratü’l-Müşerrefe Cami-i Ömer)’in XVI. Yüzyılda Yapılmış Olan Çinileri”. Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri. İstanbul: Berksoy Matbaası, 1963, 658-676.
• Vâsıtî, Ebû Bekr Muhammed b. Musa. Fezâilu’l-Beyti’l-Mukaddes. thk. İsak Hassun. Jerusalem: Institute of Asian and African Studies The Hebrew University, 1979.
• Ya’kubî, Ahmed b. Ebî Ya’kub b. Vadıh el-Kâtib. Târîhü’l-Ya’kubî. Beyrut: Dâr-u Sâdır, t.y.
• Yazıcı, Hafize. “Üç Mescid Dışında Dini Amaçlı Yolculuk Yoktur Hadisi ve Çağdaş Hadis Tartışmalarındaki Yeri”. V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı III. Isparta: 2016, 9-18.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî et-Türkmanî el-Fârıkî ed-Dımaşkî. el-İber fî haber-i men gaber. thk. Salahaddin Müneccid. Kuveyt: Vizâretü’l-İrşâd ve’l-Enbâ, 1963.