Ebû Ca‘fer et-Tahâvî (ö. 321/933) ve Ebû Bekr er-Râzî el- Cessâs’ın (ö. 371/981) Ahkâmü’l-Kur’ân’larının Rivayet ve Re’y Kullanımları Açısından Karşılaştırılması

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 2, 423 - 460, 24.06.2024

Zeyneb Soyarslan

https://doi.org/10.61304/did.1355780

Öz

Bu çalışmada hicrî 3. asrın sonları ile 4. asrın başlarında yaşamış olan Ebû Ca‘fer et-Tahâvî ve hicrî 4. asırda yaşayan Ebû Bekr er-Râzî el-Cessâs’ın Ahkâmü’l- Kur’ân adlı tefsirleri karşılaştırılmıştır. Bu çalışmadaki karşılaştırma Hanefî olan müfessirlerin kullandıkları genel yöntem ile sınırlıdır. Müfessirlerin tefsirlerindeki yöntemlerine ışık tutacağı düşünülerek öncelikle hayatları, yaşadıkları dönem, eserleri ve ilmî birikimleri hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Ahkâmü’l-Kur’ânlar arasındaki karşılaştırma müfessirlerin rivayet malzemelerini istihdamları ve re’ye müracaatları açısından iki ana başlık altında yürütülmüştür. Rivayet konusu kapsamında müfessirlerin Kur’an’ı, Kur’an, sünnet, sahâbe/tabiîn sözleri, nüzûl sebepleri ve nâsih/mensûh ile tefsir etme yöntemleri incelenmiştir. Re’y konusu kapsamında ise tefsirlerin hadis ve fıkıh usûllerine müracaatları örneklerle açıklanmıştır. Çalışmada tarihsel verilerin karşılaştırmalı olarak incelenmesi yöntemi benimsenmiştir. Sonuçta her iki Ahkâmü’l-Kur’ân’da rivayete dayanan bilginin egemen olduğu ancak re‘ye de önem verildiği görülmüştür. Bu makale hicrî 3. ve 4. asırlarda telif edilmiş olan iki Hanefî ahkâm tefsirinin yöntemlerine ışık tutması bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ahkâmü’l-Kur’ân, et-Tahâvî, el-Cessâs, Hanefî, Rivayet, Re’y

A Comparison of the “Ahkam al-Qur’an” by Abu Ja‘far al-Tahavi (d. 321/ 933) and Abu Bakr al-Razi al-Jassas (d. 371/ 981) in Terms of the Use of Riwayah and Ra’y

Öz

The Quranic verses on rulings are termed verses of ahkam, and the tafsirs that specifically examine these verses are typically referred to as Ahkam al-Qur’an. This study compares the Aḫkam al-Qur’an of Abu Ja‘far al-Tahavi, who lived in the late 3rd century AH and early 4th century AH, with the Ahkam al-Qur’an of Abu Bakr al-Razi al-Jassas, who lived in the 4th century AH. Both were scholars following the teachings of the Hanafi school. The comparison in this study is limited to the general methods used by the mufassirs in their respective boks. It is preceded by a brief account of their lives and circumstances, which are likely to have influenced the approaches they adopted in their works. The comparison is organized under two main headings, addressing the mufassirs’ use of riwayah (reports) and ra’y (opinions). The section on riwayah examines the mufassirs’ explanations of the Qur’an based on other parts of the Qur’an, the sunnah, the sayings of the Prophet’s (saw) companions and immediate successors, and naskh (abrogation). On the other hand, the section on ra’y uses examples to reveal the methodology of hadith and the methodology of fiqh in the two tafsirs.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ahkam al-Qur’an, al-Tahavi, al-Jassas, Hanafi School, Riwayah, Ra’y

Kaynakça

• Aktaş, Beytullah. Kur’an’a Göre Zekatın Harcama Kalemleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1433/2012.
• Atcı, İsa. “Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin Şafiî Mezhebinden Ayrılma ve Hanefi İmamlarına Muhalefet Nedenleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (Nisan 2019), 571-596.
• Atcı, İsa. Ebû Ca‘fer et-Tahâvî -Hayatı ve Fıkhî Görüşleri-. Ankara: İlahiyât Yayınları, 2022.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/339- 340. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 7 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/ 2001.
• Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed b. Muhammed Abdulaziz. Keşfu’l-esrâr şerhu usûli’l- Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 3 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Evkâfu’l-İslâmiyye, 1335.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-‘usûl. thk. ‘Uceyl Câsim en- Neşemî. 3 Cilt. İstanbul: Mektebetu’l-İrşâd, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l- Hanefî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Muhtasaru ihtilâf’ül-ʿulemâ’. thk. Abdullah Nezir Ahmed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1435/2014.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579- 581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/551-552. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Çetiner, Bedreddin. “Nesh”. Şamil İslâm Ansiklopedisi. 6/216-217. İstanbul: Şamil Yayınları, 2000.
• Çetinkaya Görmüş, Neslihan. İslam Fıkhında Engellilerin İbadet Hukuku. Sakarya: Sakarya Üniveristesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Çiftçi, Mehmet Emin.“Hadislerde Kudüs ve Mescid-i Aksa”. Journal of Islamic jerusalem Studies 20/3 (Aralık 2020), 319-336. https://doi.org/10.31456/ beytulmakdis.808554
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr. çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınevi, 1980.
• Fîrûzabâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yakûb. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetü’t- Tahkîki’t-Turâsi fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1426/2005.
• Güngör, Mevlüt. Cessâs ve Ahkâmu’l-Kur’ân’ı. Ankara: Elif Matbaası, 1989.
• Hacıoğlu, Nejla. “el-Fusûl Fi’l-Usûl” İsimli Eseri Bağlamında Cessâs’ın Hadis İlmindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Hallâf, Abdulvahhâb. İlmu usûli’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1424/2003.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muhammed Tayyib. 13 Cilt. Suud: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1419/1998.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-İhkam fî usûli’l-ahkâm. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: y.y, 1403/1983.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. es-Sahîh. nşr. Mustafa el-A‘zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1413/1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’s- Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İşler, Emrullah. Tahâvî ve Ahkâmu’l-Kur'ân’ı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Jawish, Abdulkarim. Irak ve Semerkant Hanefî Usûlcülerinin Nesih Anlayışı (Cessâs ve Semerkandî Özelinde). Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Karadut, Ahmet. “Ebû Ca‘fer et-Tahâvî Hayatı ve Eserleri”. Diyânet Dergisi 19/2 (Nisan 1983), 53-64.
• Karadut, Ahmet. “Ebû Ca‘fer et-Tahâvî Hayatı ve Eserleri-II”. Diyânet Dergisi 20/3 (Temmuz 1984), 51-64.
• Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zünûn an esâmil kütüb ve’l-fünûn. thk. Muhammed Şerafeddin Yaltkaya - Rıfat Bilge Kilisli. 6 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Behiyye, 1941.
• Kılıçer, M. Esad. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/521- 522. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. “İstinbat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Koca, Ferhat. “Nesh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/582-584. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri İbn Ebî Hâtim (ö. 327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitabiyât, 2003.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Basım, 1993.
• Korkmaz, Ömer. “Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî Bağlamında Cessâs’ın Tahâvî’ye İtirazları”. Antakiyat/Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (Aralık 2020), 197-209. https://doi.org/10.21054/deuifd.803557
• Köse, Murtaza. “Fî Sebîlillâh” Kavramının Zekât Açısından Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (Haziran/2004), 107-134.
• Kur’an Yolu Meâli. haz. Heyet. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l- Hanefîyye. Mısır: Matbaatü’s-Saade, 1324/1906.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiru’l-İslâmiyye, 1433/2012.
• Özdemir, Merve. Cessâs’ın Nesih Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Paçacı, Mehmet. “Tefsir İlmi”. Kur’ân ve Hadis İlimleri. ed. Mehmet Paçacı - İ. Hakkı Ünal. 158-162. Ankara: ANKUZEM Yayınları, 2006.
• Sâbûnî, Muhammmed Ali. et-Tibyân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Mektebetü’l- Asriyye, 1432/2011.
• San‘ânî, Abdurrezzâk. el-Musannef. nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Sandıkçı, Kemal. “Müstahrec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/111- 112. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîru’s-Semerkandî el-müsemmâ bahru’l-ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvid v.dğr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yayınları, 2008.
• Süyûtî, Celaleddin Abdirrahman. el-İtkân fî-‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesir, 1407/1987.
• Şa‘bân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l Fıkh). çev. İ. Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle (İslâm Hukukunun Kaynakları). çev. Abdulkadir Şener - İbrahim Çalışkan. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiyetu ve’t-Turâs, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Ahkâmü’l-Kur’âni’l-Kerîm. nşr. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1. cilt, 1995, 2. cilt, 1998.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Ahkâmu’l-Kur’ân, Hadislerle Ahkâm Tefsiri. çev. Mustafa Genç. 3 Cilt. İstanbul: Beka Yayınları, 2012.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. M. Zuhrî en-Neccâr. 4 Cilt. Beyrut: yy., 1407/1987.
• Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1417/1999.
• Tekineş, Ayhan. “Meâni’l-Âsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/207-208. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr. Kahire: y.y., 1356/1937.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1426/2005.