The Theory of Imamate in the Ash’ari Kalam Tradition: The Example of Diya’ al-Din Umar al-Razi

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 2, 673 - 702, 24.06.2024

Hamdi Yalçın

https://doi.org/10.61304/did.1422343

Öz

Diya’ al-Din ‘Umar al-Razi (d. 1164-65 [?]), the father of Fakhr al-Din al-Razi (d. 606/1210) was a prominent figure in the fields of fiqh, Sufism, rhetoric, literature, and Kalam. His literary aspect extended to his theological views, as he employed poetry as a tool to substantiate his ideas on imamate, the leadership of the Muslim community. The discovery of the second volume of his lost work, Nihayat al-Maram fi Dirayat al-Kalam, has provided valuable insight into his thoughts. While adhering to Sunni tradition on imamate, Diya’ al-Din ‘Umar al-Razi presented novel perspectives, re-examined the views of earlier kalam and fiqh scholars in light of contemporary circumstances, offered a theological perspective on his society’s socio-political issues, and proposed solutions. This study delves into Diya’ al-Din ‘Umar’s perspective on the necessity of appointing an imam, the qualities an imam must possess, the process of imamate, the possibility of removing an imam from office, the possibility of having two imams simultaneously, whether an imam is appointed through nass (divine decree) or bi’ah (pledge of allegiance), and who is the most virtuous/superior individual after the Prophet Muhammad.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Imam, Imamate, Shi’a, Nass-Determination, Diya’ al-Din ‘Umar al-Razi

Eş‘arî Kelâm Geleneğinde İmâmet Nazariyesi: Diyâuddîn Ömer er-Râzî Örneği

Öz

Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) babası olan Diyâuddîn Ömer er-Râzî (ö. 1164-65 [?]), fıkıh, tasavvuf, hitabet, edebiyat ve kelâm gibi alanlarda etkin bir kişiliğe sahiptir. Onun bu edebî yönü kelâmî görüşlerine de yansımıştır. İmâmetle ilgili fikirlerini temellendirirken şiirlerden de yararlanmış ve şiirleri birer araç olarak kullanmıştır. Nihâyetü’l-merâm fî Dirâyeti’l-kelâm adlı kayıp eserinin ikinci cildinin bulunmasıyla fikirleri hakkında geniş malumata sahip olunmuştur. Diyâuddîn Ömer er-Râzî, imâmet meselesinde Sünnî geleneksel düşünceyi kabul etmekle beraber konuyla ilgili farklı fikirler ortaya atan, önceki devirde yaşayan kelâm ve fıkıh âlimlerinin görüşlerini dönemin koşulları perspektifinde yeniden ele alan ve içinde bulunduğu toplumun sosyopolitik problemleri hakkında teolojik bir bakış açısı sunan ve çözüm önerileri geliştiren önemli bir bilgindir. Bu çalışmada, imâm tayin etmenin gerekliliği, imâmda bulunması gereken nitelikler, imâmetin nasıl gerçekleşeceği, imâmın görevden alınmasının imkânı, aynı dönemde iki imâmın bulunmasının imkânı, imâmın nass ile mi tayin edileceği, biat ile mi seçileceği, Hz. Peygamber’den sonra insanların en üstününün/faziletlisinin kim olduğu gibi konular Diyâuddîn Ömer er-Râzî perspektifinden incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İmâm, İmâmet, Şîa, Nass-Tayin, Diyâuddîn Ömer er-Râzî

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh el-Bağdâdî. eş-Şerî‘a. thk. Abdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Dümeycî. Riyad: Dâru’l-Vatan, 2. Basım, 1420/1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Akın, Murat. “Eş‘arî Geleneğinde İmâmet Anlayışı: İbn Arafe Örneği”. Tevilat Dergisi 1/2 (2020), 369-382.
• Ayğan, Fadıl. “İmâmet”. Sistematik Kelâm. ed. Fadıl Ayğan. 479-507. İstanbul: Beyan Yayınları, 2020.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. Basım, 1977.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Temhîd fi’rred ʿale’l-mülhideti’l-Muʿattıla ve’r-Râfiza ve’l-Havâric ve’l-Muʿtezile. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Bozan, Metin. “İmâmiyye Şîası’nın Peygamberlik ve İmâmet Anlayışlarının Mukayesesi”. Dinî Araştırmalar Dergisi 9/26 (Eylül-Aralık 2006), 95-112.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu: Mâsum On iki İmâm İnancının Ortaya Çıkışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. el-Câmi’ü’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. tsh. Mahmud Ömer ed-Dimyatî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Giyasî. çev. Abdullah Ünalan. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2016.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Gıyasü’l-ümem fî’t-tiyâsi’z-zulem. thk. Mustafa Hilmi - Fuad Abdülmün‘im. İskenderiye: y.y. 1979.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtı’i’l-edille fî usûli’l-i’tikâd. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sayh - Tevfîk Ali Vehbe. Kahire: Müessesetü’l-Kütübi’s- Sekafiyye, 1430/2009.
• Delen, Halil İbrahim. “Son Dönem Mu‘tezilesinde İmâmet Düşüncesi: Ebü’l-Hüseyin el-Basrî Örneği”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 65 (Aralık 2023), 91-125.
• Demircan, Adnan. Gadîr-i Hum Olayı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Demirci, Abdurrahman. “İlk Halifenin Seçilmesinde Hz. Ömer’in Rolü”. Ekev Akademi Dergisi 20/67 (Yaz 2016), 1-30.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Harâc. thk. Taha Abdürrauf Sa‘d - Sa‘d Hasan Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. tlk. Naim Zerzur. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Âsîre, 1436/2015.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. nşr. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’da İmâmet ve Hilâfet. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 5. Basım, 2022.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’da İtikâdî Mezhepler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2023.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Nehcü’l- hak ve keşfü’s-sıdk. nşr. A. el-Hüseynî el-Urumevî. Kum: y.y., 1407.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1407/1987.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te‘vîlü muhtelifi’l-ḥadîs. b.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1419/1999.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Mevâkıf fî ´ilmi’l- kelâm. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1425/2005.
• İpek, Mikail. Ehl-i sünnet’in İmâmet Anlayışı. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2023.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. el-Hemedânî el-Esedâbâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. ed. İbrahim Medkûr - Taha Hüseyin. Kahire: t.s.
• Kubat, Mehmet. “İtikadî Mezheplerin İmâmet Tasavvuru”. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 7/2 (2018), 25-41.
• Kummî, Tefsîru’l-Kummî. nşr. es-Seyyîd Tayyib el-Musavî el-Cezâirî. Beyrut: y.y., 2. Basım, 1387/1968.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Kutlu, Sönmez “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294- 296. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya῾kub. el-Usûl mine’l-Kâfî. Beyrut: 1401/1981.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Murtazâ, Şerîf. eş-Şâfî fi’l-İmâme. Tahran:1986.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu's-sahîh, thk. Muhammed Fuâd b. Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâu’-Turâs ts.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî. Fıraku’ş-Şîʿa. Beyrut: 1403/1983.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Öğüt, Salim. “Fâtıma bint Esved”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/226. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Öz, Mustafa. “Râfizîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özarslan, Selim. “Ebü’l-Muin en-Nesefi’nin İmâmet/Devlet Başkanlığı Anlayışı”. İslami Araştırmalar Dergisi 14/3-4 (2001), 423-437.
• Özen, Şükrü. “Kâdî Şüreyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/119- 121. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. H. P. Linss. tlk. Ahmed Hicazî es-Sekâ. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1424/2003.
• Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü usûli’d-dîn. thk. Taha Abdürrauf Sa‘d. Lübnan: Dârü’l- kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 30 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Rıza, Reşid. Hilafet En Büyük Önderlik. İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh el-Kummî. Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme. nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. Kum: y.y. 1405.
• Şen, Abdurrahim. “Halifede Aranan Şartlardan Biri Olarak Kureyşliliğin Kavmiyetçilik ile İlişkilendirilmesine Eleştirel Bir Yaklaşım”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 191-213.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. İrşâd fî ma‘rifeti hucecillâhi ale’l-ibâd. thk. Müessesetu Âl-i Beyt. Beyrut: 1993.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el- Ukberî. el-İfsâh fî imâmeti emîri’l-mü’minîn. thk. Dirasâtü’l-İslâmiyye. Kum: 1412.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿ- cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Taberî, Diyâuddîn Ebi’l-Kâsım Ömer b. Hüseyin b. Hasan. Nihâyetü’l-merâm fî dirâyeti’l-kelâm. haz. Abdulkadir Muhammed Ali. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1439/2018.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1419/1998.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşar Avad Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasen b. Ali. el-İktisâd fî mâ yeteʿallaku bi’l-iʿ- tikâd. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 2. Basım, 1406/1986.
• Ünverdi, Veysi. “Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi: Cüveynî Örneği”, Usûl İslam Araştırmaları 29 (2018), 39-66.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.