1917 Hukûk-ı Âile Kararnâmesinin Teşekkülü, Klasik Fıkıhtan Ayrılan Yönleri ve Aile Hukuku Bağlamında Kararnâmenin İhtiyaç Olma Olgusu

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 2, 621 - 654, 24.06.2024

Taha Yılmaz

https://doi.org/10.61304/did.1443547

Öz

Makalemiz 1917 Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nin Osmanlı klasik aile hukukundan ayrılan yönlerini içermektedir. Kararnâme, Osmanlı Devleti’nde ve diğer İslâm ülkelerinin bir kısmında aile hukuku sahasında hazırlanan ilk kanun olması ve sahasında köklü değişiklikleri beraberinde getirmesi bakımından önemlidir. Hukuk sistemlerinin tamamında olduğu gibi İslâm ve Osmanlı hukukunda da aile hukukunun önemli bir yeri vardır. Osmanlı aile hukuku için İslâm aile hukukunun altı asırlık uygulamasıdır diyebiliriz. Bu uygulama zamanın değişmesi ve diğer bazı sebeplerle yetersiz kalmış, Tanzimat’tan sonra diğer hukuk alanlarında olduğu gibi aile hukukunda da yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmuştur. İşte bu ihtiyacın bir sonucu olarak 1917 Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi, referans verme ve tarihsel tecrübeyle düzenlenmiştir. Kararnâme, genel özellikleri ve özel hükümleri açısından klasik hukuk dediğimiz, Osmanlı’da uygulanmakta olan genel hukuktan farklılık gösterir. Çalışmada nitel yöntemin metin analizi usûlü kullanılarak, Tanzimat’tan hemen sonra başlayan taknîn/kanunlaştırma hareketlerinin son örneklerinden olan 1917 Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nin klasik fıkıhtan ayrılan yönleri ortaya konulup irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Aile, Kanunnâme, Tanzimat, Kanun

The Formation of the 1917 Family Law Decree, Its Differences from Classical Fiqh, and the Necessity of the Decree in the Context of Family Law

Öz

This article covers the aspects of the 1917 Ottoman Family Law Decree that differ from the classical Ottoman family law. It is important in terms of being the first law prepared in the field of family law in the Ottoman Empire and some other Islamic countries, carrying radical changes in the field. As in all legal systems, family law has an important place and an important role in Islamic and Ottoman law. With regard to Ottoman family law, it can be stated that it essentially consists of six centuries of practice of Islamic family law. This practice was insufficient due to change of circumstances and other factors. Following the Tanzimat, a new regulation was needed in family law, as in other areas of law. As a result of this need, the 1917 Ottoman Family Law Decree was drawn up through reference and historical experience. In terms of its general features and special provisions, the Decree differs from the Ottoman common law, which we call classical law. This study uses the textual analysis technique of the qualitative method to reveal and examine differences between the classical fiqh and the 1917 Family Law Decree, which is one of the last examples of the legalisation movements that started immediately after the Tanzimat.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Family, Decree, Tanzimat, Law

Kaynakça

• Acar, H. İbrahim. “Nişan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/152- 154. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Acar, H. İbrahim. “Tefrik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/277- 279. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Aktan, Hamza. “Kefâet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/166- 168. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Ansay, Sabri Şakir. Medeni Kanunumuzun 25. Yıldönümü Münasebetiyle Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1952.
• Aslan, Mehmet Selim. İslam Borçlar ve Aile Hukukunda Kasıt ve Etkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2014.
• Âtıf Bey. Arâzî Kânunâme-i Hümâyunu Şerhi. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası 1330/1914.
• Aydın, M. Âkif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1985.
• Aydın, Mehmet Akif. “Arazi Kanunnâmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/346-347. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Aydın, Mehmet Akif. “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/314-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/389-391. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/533- 539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “İkrah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/30-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Candan, Abdülcelil. Ulemânın Gücü. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Cassâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1985.
• Cin, Halil. Eski Hukukumuzda Boşanma. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1988.
• Cin, Halil. İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1974.
• Cin, Halil. Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması. Ankara: Berikan Yayınevi, 1978.
• Çeker, Orhan. Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnâmesi. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2016.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Adevî. Akrebü’l-mesâlik ‘ala’ş-Şerhi’s-sağir (Ahmed es-Sâvî’nin Bulgatü’s-sâlik’i ile birlikte). thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Dimyâtî, Ebû Bekr el-Bekrî İbnü’l-Arif Muhammed. İ’ânetü’t-tâlibîn ‘alâ halli elfâzi Fethi’l-mu’în li şerhi Kurrati’l-‘ayn. İskenderiyye: ed-Darü’l-Alemiyye li’n- Neşri vet-Tevzi, 2020.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Aile İlmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 1995.
• Düstûr: Tertîb-i Sânî. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928.
• Düsûkî, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye fi’l-mezhebi’ş-Şâfiî. Kahire: Dârü’s- Selâm, 2011.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Erbay, Celal. “Nafaka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/282- 285. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Hallâf, Abdülvehhab. Ahkâmü’l-ahvâli’ş-şahsiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Kuveyt: Dârü’l-kalem, 1410/1990.
• Heyet, el-Fetâva’l-Hindiyye el-ma’rifetü bi’l-fetâva’l-‘Alemgiriyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusuf b. Abdullâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medine el-Mâlikî. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• İbn Dûyyân, İbrahim b. Muhammed b. Sâlim. Menâru’s-sebîl fî şerhi’d-Delîl. Dımaşk: Müessesetü’r-risâle, 1378/1958.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el- Kurtubî. el-Muhallâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. Riyad: Dâru âlemi’l- Kütüb, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâleti Nâşirûn, 2013.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdulvâhid b. Abdilhamîd es- Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. Kahire: Dâru’t-Türas, 1389/1970.
• İnalcık, Halil. “Kanunnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/333-337. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”. Belleten 28/112 (1964), 623-690.
• Kahraman, Abdullah. “Mansûrizâde Said’in Klasik Fıkıhçılara Yönettiği Bazı Eleştiriler”. CÜİF Dergisi 5/1 (2001), 223-262.
• Kahraman, Abdullah. Güncel Dinî Konular ve Fıkhî Hükümler. Ankara: Nasihat Yayınları, 2017.
• Kahveci, Nuri. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2017.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. İstanbul: Nesil Yayınları, 1982.
• Kâsânî, Alauddin Ebû Bekr b. Mesud. Bedâi’u’s-sanâi’. thk. Ali Muhammed Muavvız - Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Kayabaş, Ebru. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi İtibarıyla Aile Hukukunun Gelişimi: Hukuk-ı Aile Kararnamesi. İstanbul: Filiz Kitapevi, 2009.
• Kılıç, Muhammed Tayyib. İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed Ahmed. el-Muhtâsar. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399/1979.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-A’rabî, ts.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Medüddîn Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. Kitâbü’lİhtiyâr li ta’lîl’l-Muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2007.
• Özbilgen, Erol. Osmanlı Hukukunun Yapısı. İstanbul: Osmanlı Kültürü, 1985.
• Özen, Şükrü. “İbn Şübrüme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/379-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’lkübrâ. Beyrut: Dâru Sâdr, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1993.
• Şa’bân, Zekiyyüddin. el-Ahkamu’ş-şer’iyye li’l-ahvâlü’ş-şahsiyye. Mısır: Matbaatü’n-Nahda, 1964.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. Beyrut: Dâru’l- Mârife, 1413/1993.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Şirbinî, Muhammed b. Ahmed. Muğni’l-muhtâc. Kahire: Matba’atü’l-Bulak, 1285/1868.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1969.
• Ünal, Mehmet. “Medeni Kanun’un Kabulünden Önce Türk Aile Hukukuna İlişkin Düzenlemeler ve Özelikle 1917 Tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi”. A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi 34 (1978), 195-231.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. “İslam Ülkelerinde Kanunlaştırma Hareketleri ve Bunun Batı Hukuk Sistemleri ile İlişkileri”. AĞHFD Fikret Arık’a Armağan (1973), 545-590.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Aile Hukuku. İstanbul: Nurgök Matbaası, 1965.
• Yaman, Ahmet. İslam Aile Hukuku. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi (1917) ve Sadreddin Efendi’nin Eleştirileri”. Ekev Akademi Dergisi 19/62 (2015), 567-584.
• Yılmaz, Taha. Aile Hukuku. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Yurtseven, Yılmaz. “1917 Tarihli Hukuk-ı Aile Kararnâmesi ve Osmanlı Aile Hukukuna Getirdiği Yenilikler”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 11 (2003), 199-250.
• Zuhaylî,Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.