Kādî Abdülcebbâr’da Nakille Olan İlişkisi Bağlamında Aklın Önemi

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 2, 703 - 728, 24.06.2024

Lütfi Bozkale

https://doi.org/10.61304/did.1450040

Öz

Müslüman düşüncesinde akliyyât-sem‘iyyât ilişkisi, aksiyomatik anlamda süreklilik arz eden önemli bir konudur. Literatürde bu iki alan arasındaki kadim ilişkiyi, kavramsal alaka boyutuyla en iyi açıklayan âlimlerden biri Kādî Abdülcebbâr’dır. Ehl-i sünnette akıl; hikmeti ve işlevselliği yönüyle dinî anlamada insan için önemli bir nimet olarak görülmüş, haber ve duyular gibi temel bilgi kaynaklarından kabul edilmiştir. İslâm’da akıl-nakil ilişkisi öncelikle maslahat açısından aklın kendi değeri bağlamında sonra da nakli doğru anlama yönüyle ele alınmıştır. Kelâmda inanç meseleleri, varlığa nazar ederek elde edilen çıkarımla yani bilginin nesnesiyle uyumu kuralı perspektifinde rasyonel zeminde temellendirilmeye çalışılmıştır. Kādî Abdülcebbâr, bu muhtevayı kendine özgü yöntemiyle daha ileri bir seviyeye taşımıştır. Kādî’ye göre nazar, nübüvvet ve şeriatle gelen teklifleri kavrama, uygulama ve kemâl elde etmede en önemli unsurdur. Çalışma konu hakkında kendinden önce oluşan birikimsel geleneği dikkate alarak özgün bir metot oluşturan Kādî’nin kelâm yönteminde akıl-nakil ilişkisinde aklın yetkinliği problemine getirdiği çözüme dair genel bir bakış niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Nakil, Akıl, Nazar, Gelenek, Kādî Abdülcebbâr

The Importance of Reason in the Context of its Relationship with Revelation by Al-Qadi Abd al-Jabbar

Öz

In Muslim thought, the relationship between aqliyyat (reason) and sam’iyyat (Things that can only be known through the Quran and the Hadith) is an important issue that is axiomatically continuous. One of the scholars who interpreted the relationship between two concepts in the most accurate and original way in the literature is Al-Qadi Abd al-Jabbar. In Ahl al-Sunnah, the reason is regarded as an important blessing for human beings in religious understanding due to its wisdom and functionality, and it is accepted as one of the basic sources of knowledge such as news and senses. In Islam, the relationship between reason and revelation has been dealt primarily within the context of the value of reason itself in terms of maslahat (public interest), and then in terms of the correct understanding of revelation. In the thought of kalam, the question of faith has been tried to be grounded on a rational basis through the principle of the compatibility of knowledge with its object, that is, the inference obtained by making an observation on existence Al-Qadi Abd al- Jabbar took this content to a higher level with his original method. According to Qadi, the intellect is the most important element in comprehending and implementing the proposals of prophethood and Shariah and in attaining perfection. This study is an overview of Kādī’s solution to the problem of the reason’s competence in the relationship between reason and revelation in the method of kalam, which constitutes an original method by taking into account the accumulative tradition that preceded him on the subject.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Revelation, Reason, Intellect, Tradition, Al-Qadi Abd al- Jabbar

Kaynakça

• Ahmed Emîn. Duha’l-İslâm. Kahire: y.y, 1964.
• Altıntaş, Ramazan, “Kâdî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1024) Sem‘iyyâtla İlgili Bazı Görüşleri”, Bilimname 2/4 (2004), 59-79.
• Altun, Hilmi Kemal. “Taşköprîzâde’nin Risâle fi’l-Kazâ ve’l-Kader Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 7 (Ekim 2019), 1-37.
• Aslan, İbrahim. Kādî Abdulcebbâr’a Göre Dinîn Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Bâğdadî, Abdulkâhir b.Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. İstanbul: y.y. 1928.
• Bâkıllânî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü’t-Temhidü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. nşr. İ. Ahmed Haydar. Kahire: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1993.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/238-242. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. Ḥucecü’n-nübüvve (Resâil’ü Câhiz içinde). https://www.al-mostafa.com/. Beyrut: Dar’ül-Mustafa, ts.
• Çağlayan, Harun. “Akıl-Nakil İlişkisi: Rey ve Hadis Ehlinin Yaklaşımları”. Sistematik Kelam. ed. Mehmet Evkuran. Ankara: Bilay Yayınları 2019, 85-102.
• Çağlayan, Harun. “Bilgi Kaynağı Olarak Akıl”. Kader 9/1, (2011), 233-262.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. İstanbul: DİB Yayınları, 5. Basım, 2020.
• Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât. el-İntiṣâr, nşr. H. S. Nyberg. Kahire: y.y. 1988.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Metâlib ve Mezâhib. İstanbul: Eser Neşriyat, 1978.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mişkatü’l-Envâr. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Bedir Yayınları, 2016.
• Hasan Hanefi. Mine’l-akide ile’s-sevra. Kahire: y.y. 1988.
• Işık, Emin. “A‘râf Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/259- 261. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasen el-Eşʿarî. nşr. D. Gimaret. Beyrut: y.y .1987.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dar’ül Hadis, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Ebül-Ferec Muhammed b. İshâk. el Fihrist. Beyrut: Dar’ül Marife, 1997.
• İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî. el-Burhân fi usûli’l-fıkh. nşr. A. Mahmûd ed- Dîb. Katar: y.y. ts.
• İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî. el-İrşâd. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t tevhîd ve’l adl i‘câzu’l-Kur’ân. thk. Emin el-Hûli. Kâhire: y.y, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhit bi’t-teklîf. thk. Ö. Azmî ve A. el-Ehvânî. Mısır: y.y, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. nşr. Muhammed Ammâre. Kahire: y.y, 1971.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Müteşâbihu’l-Kur’ân. nşr. Adnan M. Zerzür. Kahire: y.y, 1969.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’lhamse. nşr. Abdülkerîm Osman. Kahire: y.y., 1998.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevḥîd. nşr. Fethullah Huleyf. İstanbul: y.y. 1979.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. çev. Ali Akın. İstanbul: y.y., 1998.
• Öz, Mustafa. “Dâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özdemir, Metin. “Mutezile’nin Nübüvvet Müdafaası”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006), 119-134.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed. Müfredâtü elfâzi’l- Ḳur’ân. nşr. Muhammed Seyyid Kiylani Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Seyyid Şerîf el-Cürcânî. Şerḥu’l-Mevâḳıf. Beyrut: y.y. 1997.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-niḥâl. nşr. M. Seyyid Kîlânî. Beyrut: y.y. 1975.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-akâidi’n-Nesefî. çev. Ali Haydar Doğan. İstanbul: Yasin Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Bekir. “Gāşiye Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/399. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ülken, Hilmi Ziya. Bilgi ve Değer. Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2016.