Erken Dönem Eserlerinde Âm ve Hâs Kavramları Bağlamında Fıkıh Usulünün Kelâm İlmine Etkisi

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 1, 157 - 186, 21.03.2025

Mehmet Sayğın , Mehmet Nezir Ceylan

https://doi.org/10.61304/did.1507614

Öz

İslâm âlimleri, Kur’an ve Sünnetteki ifadeleri metodolojik açıdan incelemiş ve kapsamlarına göre âm ve hâs olarak sınıflandırmışlardır. Ancak kelâm ekolleri bu kavramların varlığı konusunda farklı görüşler ortaya koymuştur. Bazı ekoller, Kur’an ve Sünnette âm kavramının bulunmadığını savunurken, bazıları bu kavramı yalnızca belirli konularla sınırlı olarak kabul etmiştir. Diğer bir grup ise âm ve hâs kavramlarının dilde mevcut olduğunu kabul etmiş ancak bu kavramların bağlamlarına uygun şekilde anlaşılması gerektiğini öne sürerek taʿmim ve tahsîs yaklaşımlarını eleştirmiştir. Bu makale, erken dönem kelâmî tartışmaların âm ve hâs çerçevesindeki teorik ve metodolojik temellerini ele almakta, kelâm ekollerinin bu kavramlar doğrultusunda geliştirdikleri görüşleri ve yaşanan fikrî dönüşümleri karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, fıkıh usulünün oluşumundan sonra kelâm doktrinlerinin metodolojik olarak birbirine yaklaştığı, alternatif yöntemler geliştiremedikleri için fıkıh usulünü kabul ederek çoğunluğun içinde eridikleri dolayısıyla bağımsızlıklarını yitirdiği tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Fıkıh usulü, İtikadî Fırkalar, Âm, Hâs

The Influence of the Usul al-Fiqh on the Science of Kalam in the Context of the Concepts of ‘Am and Has in Early Works

Öz

Islamic scholars have examined the statements of the Qur’an and Sunnah using various methodological approaches, classifying them as ‘am (general) or has (particular) according to their scope. However, theological schools of thought have varied in their acceptance of these concepts. Some sects outright rejected the presence of ‘am in the Qur’an and Sunnah, while others acknowledged its existence but restricted its application to specific subjects. A third perspective acknowledged the validity of both ‘am and has in language but opposed practices such as ta῾mim (generalization) and takhsis (restriction), emphasizing that these concepts should be interpreted solely within their linguistic and contextual frameworks. The inclusion of ῾am and has in theological discourse underscores their central role in sectarian divergence, as these concepts were often used to justify or critique doctrinal positions. This article explores the theological and methodological foundations of early debates surrounding ῾am and has, comparing the perspectives of various theological factions and examining the intellectual transformations they underwent. The study argues that the development of usul al-fiqh as a systematic methodology brought doctrinal schools closer together, compelling many sects to adopt its principles. Lacking viable alternative interpretative frameworks, these sects gradually lost their independent intellectual standing and integrated into the mainstream majority. Ultimately, this study highlights how usul al-fiqh not only shaped jurisprudential thought but also transformed theological methodologies, redefining the boundaries of sectarian identity and intellectual independence in Islamic scholarship.

Anahtar Kelimeler

Kalam, usul al-fiqh, theological sects, ῾am, has

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 4 Cilt. Riyad: Darü’s-Samî, 2003.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Evâ’il. Tanta: Darü’l-Beşîr, 1408/1987.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân. Kitâbü’l-İşârât fî maʻrifeti’l-uṣûl. Cezayir: Darü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1991.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyîb. el-Mu῾temed fî uṣûli’l-fıḳh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʻİlmiyye, 1403/1982.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. Menâḳıbü’ş-Şâfiî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1970.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. el-Medḫal ilâ Kitâbi’s-Sünen. thk. Muhammed Avvâme. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2017.
• Buharî, Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrar an usuli’l-Pezdevi. thk. Muhâmmed el-Mu’tasımbillah el-Bağdadi. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabi, 2. Basım, 1994.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi῾u’ṣ-ṣaḥîḥ. Dımaşk: Darü İbn Kesîr, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 2. Basım, 1994.
• Ceylan, Mehmet Nezir. “Vakf Prensibini Benimseyen Usulcülerde Emir ve Nehyin Delaleti: Bâkıllânî Özelinde”. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/2 (Dec 2023), 337-362.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulâzîm ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: Camiʻatü’l-Katar, 1399.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2001.
• Derdûr, İlyas. İlmü uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2011.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2015.
• Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. Hüseyin. Uṣûlü’d-dîn. San‘a: Mektebetü’l-Yemen elkübrâ, ts.
• Hallâf, Abdulvahhâb. İlmü uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Mektebetü’d-Da’ve, 1942.
• Halîlî, Ahmed b. Hamed. Cevâhüru’t-tefsîr. 3 Cilt. Umman: Mektebetü’listikâme, 1988.
• İbn Asâkir, Ebû Muhammed Bahâüddîn el-Kāsım b. Alî b. el-Hasen ed- Dımaşkī. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. 80 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. Te’vîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱. Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1999.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. Mecmû‘u fetâvâ. Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 2004.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el- Ḳabes fî şerḥi Muvaṭṭa῾i Mâlik b. Enes. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• İbnü’l-Arâbî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Kitâbü’l-Mesâlik fî şerḥi Muvaṭṭa῾i Mâlik. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 2007.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. el-῾İḳdü’l-manẓûm fi’l-ḫuṣûṣ ve’l-῾umûm. Beyrut: Darü’l-Kütüb, 1999.
• Kelvezânî Ebü’l-Hattâb. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. 4 Cilt. thk. Müfid Muhammed Ebû Amşe. Cidde: Darü’l-Medeni, 1985.
• Kur’an Yolu. Erişim 5 Mayıs 2024. https://www.kuranmeali.com/ AyetKarsilastirma.
• Kutluer, İlhan. “İbnü’r-Râvendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 21/179-184.
• Koşum, Adnan. “İmam Şâfiî’nin Er-Risâle’sini Yazdığı Ortam Ve Er-Risâle’ye Etki ve Yansımaları”. Diyanet İlmî Dergi 50/2 (Haziran 2014), 23-42.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn. el-Bedrü’ṭ-ṭâli̔̔῾ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmiʿ. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-ʻİlmiyye, ts.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî uṣûli’şşerâyi ʿ. thk. Muhammed Hasan İsmaîl. Beyrut: Mektebetü’l-îlmiyye, 2006.
• Muzaffer, Muhammed Rızâ. Uṣûlü’l-fıḳh. Beyrut: Müessetü Âlâ, 1990.
• Müeyyed-Billâh Yahyâ b. Hamza. eṭ-Ṭırâzü’l-müteżammin li-esrâri’l-belâġa. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘unsuriyye, 1423.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi῾u’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Rassâs, Hasan b. Muhammed. Miṣbaḥu’l-ʿulum fî ma‘rifeti el-ḥayyi’l-ḳayyûm. thk. Murtazâ b. Zeyd el-Mahzûrî el-Hasanî. yy: Mektebetü bedr, 2003.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Maḥṣûl fî ʿilmi uṣûli’lfıḳh. 6 Cilt. thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1992.
• Ressî, Ebû Muhammed Hüsâmüddîn el-Hasen b. Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm. Uṣûli’l-ḫamse (Resâʾilü’l-῾adl ve’t-tevḥîd içinde). thk. Muhammed Umare. yy: Dâru’l-şurûk, 1984.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1994.
• Savfân Dâvudî. Uṣûli’l-fıḳhi ḳable ʻaṣri’t-tedvîn. Cidde: Darü’l-Endülüs, 2003.
• Sayğın, Mehmet. “er-Risâle’deki İsimsiz Muhaliflerin Tespiti ve İmâm Şâfiî’nin Onlara Yönelik Eleştirileri -Sünnet’in Hücciyeti Bağlamında-”. Mesned İlahiyat Araştırmalar Dergisi 13/2 (31 Aralık 2022), 269-300.
• Sayğın, Mehmet. Klasik ve Modern Dönemlerde Fıkıh Usulünde Tecdid. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî. Bağdat: Vezaratü’l-Evkâf ve’ş Şuûni’d- Diniyye, 1987.
• Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. 5 Cilt. thk. Abdullah Hafız Ahmed el-Hükmî. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr. Uṣûlü’l-fıḳh (Uṣûlü’s-Seraḫsî). thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Mâʻrife, 1973.
• Siyâbî, Ahmed b. Su‘ûd. el-Medhal ile’l-mezhebi’l-İbâdî. Ummân: Mektebetü Dâmirî, 2019.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fî ῾ilmi kelâm dirâsetün felsefiyyetün li ârâi’l-firaki’lİslâmiyyeti fi usuli’d-dîn: Zeydiyye. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-῾arabiyye, 1991.
• Sübkî, Tâceddin. Refʿu’l-ḥâcib ῾an Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcib. 4 Cilt. Beyrut, Âlemi’l-Kütüb, 1999.
• Sübkî, Tâceddin. Ṭabaḳātü’ş-Şâfi῾iyyeti’l-kübrâ. 10. Cilt. thk. Muhammed Mahmûd et-Tanâcî-Abdulfettâh Muhammed el-Halü. yy: Hecer, 1413.
• Süleyman Süvayşî. Vâsıl b. Atâ ve ârâühü’l-kelâmiyye. Libya: Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitab, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. Cimâ῾u’l-῾ilm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1940.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1983.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l- ʻİlmiye, 1939.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. Tefsîru’l-İmam eş-Şâfiî. 3 Cilt. thk. Ahmed b. Mustafa el-Ferrân. Suudi Arabistan: Dâru’t-Tedmuriyye, 2006.
• Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed. Uṣûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l- Arabî, 1982.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn. el-Milel ve’n-niḥal. Beyrut: Darü’l-Marife, 1993.
• Şeyh Müfîd. Evâ’ilü’l-maḳālât.Tebriz: Mektebetü’l-hakîkat, 1364/1944.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. el-Lüma῾ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülkadir Hatib Hâsenî. Beyrut: Darü’l-Kattaniyye, 2. Basım, 2013.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Kuveyt: Darü’l-Kûfe, 1992.
• Zühaylî, Vehbe. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. 2 Cilt. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 21. Basım, 2017.