The Attitude of the Sunni-Maliki Ulama towards the Fatimid Rule ın Ifriqiyya

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 1, 187 - 208, 21.03.2025

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.61304/did.1565254

Öz

The region of Ifriqiyya, situated in the heart of the Maghrib, has historically been one of the most significant centres of the Sunni-Maliki school. The Fatimids, adherents of the Isma’ili sect, arrived in the region at the end of the 3rd/9th century and established their state, marking the beginning of Maliki-Isma’ili relations that would endure for approximately sixtyfive years. The Fatimids, driven by an expansionist agenda, actively implemented the Isma’ili doctrine from their founding. This approach inevitably led to confrontation between them and their adversaries. The Maliki ulama countered the Fatimids’ expansionist efforts by denouncing the Isma’ili sect as false, branding it as bid’ah, and declaring its followers to be heretics. The government responded to this opposition with severe punishment, leading many scholars to face harsh consequences, including arrest, exile, or even the death penalty. This study examines and evaluates the stance of Sunni-Maliki scholars toward Fatimid rule in Ifriqiyya. The research concludes that the Maliki ulama’s opposition to Fatimid rule— expressed through various forms of passive and active resistance—played a significant role in preventing the dynasty from firmly establishing its authority in Ifriqiyya. In other words, the Sunni-Maliki ulama played a pivotal role in undermining the Fatimids’ ability to maintain a lasting presence in Ifriqiyya.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Sunnism, Malikism, Isma’ilism, Fatimids, Ifriqiyya

Sünnî-Mâlikî Ulemânın İfrîkıye’de Fâtımî Yönetimine Karşı Tutumu

Öz

Mağrib’in doğusunda bulunan İfrîkıye bölgesi tarihte Sünnî-Mâlikî mezhebinin en önemli merkezlerinden birisi olmuştur. İsmâilî mezhebine mensup Fâtımîler’in 3/9. yüzyılın sonlarında bölgeye gelip devleti tesis etmesiyle yaklaşık altmış beş yıl sürecek Mâlikî-İsmâilî münasebetleri başlamıştır. Yayılmacı anlayışla hareket eden Fâtımîler’in İsmâilî doktrini kuruldukları andan itibaren uygulamaya koyması, iki tarafı karşı karşıya getirmiştir. Mâlikî ulemâ, Fâtımîler’in bu yaklaşımına İsmâilî mezhebinin batıl ve bid‘at, mensuplarının sapkınlık içerisinde olduğunu ilân ederek karşılık vermiştir. Ulemânın bu çıkışı yönetim tarafından çok sert bir şekilde cezalandırılmış, neticede birçok âlim tutuklanma, sürgün edilme ya da ölüm cezasına çarptırılma gibi çeşitli akıbetlerle karşılaşmak zorunda kalmıştır. Bu çalışmada Sünnî-Mâlikî ulemânın İfrîkıye’de Fâtımî yönetimine karşı tutumu ele alınarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda Mâlikî ulemânın çeşitli pasif ve aktif direniş varyasyonlarıyla Fâtımî yönetimine karşı attıkları adımların, hânedanlığın İfrîkıye’de daha fazla tutunamamasına sebebiyet verdiği tespit edilmiştir. Diğer bir deyişle Fâtımîler’in İfrîkıye’de uzun soluklu kalamamalarında Sünnî-Mâlikî ulemânın büyük etkisi olmuştur

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Sünnîlik, Mâlikîlik, İsmâilîlik, Fâtımîler, İfrîkıye

Teşekkür

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “İbn Ebû Zeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/451-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Dachraoui, Farhat. “Contribution àl’histoire des Fāṭimides en Ifrīqiya”. Arabica 8/2 (1961), 189-203.
• Dachraoui, Farhat. “Les Commencements de la Prédication Ismā’īlienne en Ifrīqiya”. Studia Islamica 20 (1964), 89-102.
• Daftary, Farhad. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Daftary, Farhad. The Ismâ‘îlîs Their History and Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-kısmü’lhâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l- İslâmî, 1985.
• Dalkılıç, Mehmet. “Geçmişten Günümüze Kuzey Afrika’da Mezhep Tartışmaları ve Günümüze Yansıması”. CANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi: 1 (2008), 85-96.
• Demiralay, Mehmet. Ağlebîler Devrinde Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Hayat (184-296/800-909). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Demombynes, G. “Aghlabides”. Encyclopaedia Of Islam. 1/181-182. Leiden: E. J. Brill, 1913.
• Ebû Bekr el-Mâlikî, ‘Abdullâh b. Muhammed. Kitâbü Riyadi’n-nüfûs fî tabakâti ‘ulemâi’l-Kayrevân ve İfrîkıye. thk. Beşîr el-Bekkûş. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l- İslâmî, 1994.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye ve Mansûriye Şehirleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• Erbaş, Furkan. Kahire’nin Kurucusu Fâtımî Halifesi Mu’izz-Lidînillâh. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. ʿUbeydullâh el-Mehdî imâmu’ş- Şîʿati’l-İsmâʿîliyye ve müessisü’d-devleti’l-Fâtımiyye fî bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1947.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Tabakātü ʿulemâʾi İfrîkıyye. Beyrut: Dârü’l- Kitâbi’l-Lübnânî, ts.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hammâd es-Sanhâcî, Muhammed b. ‘Alî. Ahbâru mülûki Benî ʿUbeyd ve sîretühüm. nşr. Tihâmî Nakra - Abdülhalîm Uveys. Kahire: Dârü Sahve, 1981.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Faradî, Abdullâh b. Muhammed. Târîhu ʿulemâʾi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2008.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Mecâlis ve’l-müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü İftitâhi’d-da‘ve. nşr. Farhad Daftary. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-tevzî‘, 1986.
• Kâdî ʿAbdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. Tesbîtü delâʾili’n-nübüvve. thk. Abdülkerîm Osmân. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, ts.
• Kâdî ʿİyâd, Ebü’l-Fazl Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-maʿ- rifeti aʿlâmi mezhebi Mâlik. thk. Sa‘îd Ahmed A‘râb. Mağrib: Matbaatu Fedale, 1981.
• Karadağ, Bekir. “Hicrî Beşinci Asra Kadar Kuzey Afrika’da Hanefîlik”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/35 (2019), 75-100.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-kebîr. thk. Muhammed el- Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Müellifi Meçhul, Kitâbü’l-İstibsâr fî ʿacâʾibi’l-emsâr. nşr. Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd. Kuveyt: Meşrû’u’n-neşri’l-müşterek, 1985.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Abdülmecîd et-Tarhînî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Öngül, Ali. “Ebü’l-Arab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/293. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Öz, Mustafa. “Ubeydullah el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/23-25. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özdemir, Mehmet. “Hammâdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/489-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/2 (1836).
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Yûsuf. Mirʾâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʿyân. thk. Ammâr Rûhâvî ve dğrl. Beyrut: Dârü’r-risâleti’l-âlemiyye, 2013.
• Şehbenderzâde, Filibeli Ahmed Hilmi. İslâm Tarihi. çev. Ziya Nur Aksun. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Şenel, Abdülkadir. “Rebî‘ b. Süleyman el-Kattân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/496. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. İbrâhîm ez-Zîbek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’la‘ lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1989.
• Zeytûn, Muhammed. el-Kayrevân ve devrühâ fi’l-hadâreti’l-İslâmiyye. Kahire: Dârü’l-Menâr, 1408.