İslâm İktisadının Temel İlkeleri Bağlamında Vahiy Dönemi Uygulamaları (Pazar, Para ve Ticari Akitler)

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 1, 97 - 128, 21.03.2025

Yahya Solmaz

https://doi.org/10.61304/did.1589418

Öz

İslâm iktisadı, İslâm dininin ortaya koyduğu ilkelere uygun olarak yürütülen iktisadi faaliyetleri konu edinmektedir. İslâm’ın iki temel kaynağı Kur’an ve Sünnet’tir. Diğer alanlarda olduğu gibi iktisadi alanda da hangi faaliyetin İslâm’a uygun, hangisinin aykırı olduğu hususu Kur’an ve Sünnet’teki naslar çerçevesinde değerlendirilir. Kur’ân-ı Kerîm’de iktisadi faaliyetlerle ilgili daha ziyade temel konulara dikkat çekilmekle yetinilmiştir. Nasların hayatla buluşması ise Hz. Peygamber’in tasarruflarında ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla İslâm iktisadıyla ilgili bir değerlendirme yapılabilmesi için onun bu bağlamdaki söz ve davranışlarını incelemek önem arz etmektedir. Çalışmamızda İslâm’ın iktisat anlayışına ışık tutan âyetlerin yanı sıra Hz. Peygamber’in pazar, para ve ticari akitlerle ilgili tasarrufları incelenmiştir. Bu bağlamda onun mevcut pazarlara yaklaşımı, yeni pazar kurulumunda koyduğu kurallar ve tedavüldeki paralar karşısındaki tutumu konu edilmiştir. Ticari akitler bağlamında da geçmişten tevarüs edilen akitleri onaylayıp onaylamadığı ve bu çerçevedeki emir ve tavsiyeleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buradan hareketle günümüz iktisadi meselelerine temel yaklaşımın nasıl olması gerektiği hususunda ulaşılan sonuçlara temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Peygamber, Vahiy, İktisat, Pazar, Ticari Faaliyet

Revelation Era Practices in the Framework of Fundamental Principles of Islamic Economics (Markets, Currency, and Commercial Contracts

Öz

Islamic economics examines economic activities conducted in accordance with the principles established by Islam. As in other domains, determining which activities conform to or deviate from Islamic teachings in the economic sphere is assessed within the framework of the Qur’an and the Sunnah, which serve as the primary sources in this field. However, the Qur’anic verses addressing economic matters primarily highlight foundational principles rather than providing detailed instructions. The practical implementation of these principles is reflected in the actions and decisions of the Prophet Muhammad (saw). Consequently, any assessment of Islamic economics requires a thorough analysis of the Prophet’s words and actions within this context. The aim of this study is precisely to address this need. It investigates the Prophet Muhammad’s (saw) practices and rulings concerning markets, currency, and commercial contracts. Specifically, the study examines his approach to existing markets, the principles he established for the creation of new markets, and his perspective on the currencies in circulation during his time. In the context of commercial contracts, it explores whether he approved or disapproved of contracts inherited from pre-Islamic traditions, as well as his directives and recommendations regarding these practices. Finally, the study discusses the conclusions derived from these analyses to provide guidance on how contemporary economic issues might be addressed in light of Islamic principles.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Prophet, Revelation, Economics, Market, Commercial Transactions

Kaynakça

• Ali, Cevâd. el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. Bağdat: y.y., 1993.
• Aynî, Bedruddîn Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1420/2000.
• Baysa, Hüseyin. Hukuk Sosyolojisi Açısından Vahiy Döneminde Ticari Hayat. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir. Fütûḥü’l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422.
• Cuveynî, Ebü’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. Nihâyetu’l-maṭlab fî dirâyeti’l-meẕheb. thk. Abdulʿaẓîm Maḥmûd ed-Dîb. b.y.: y.y., 1428/2007.
• Çolak, Abdullah. İslam Borçlar Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat. 2. Basım, 2022.
• Çolak, Abdullah. “İslâm’ın İktisâdî Prensipleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/4 (Ağustos 2003), 29-49.
• Desûḳî, Şemsuddîn Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿArafe ed-Desûḳî. Hâşiyetu’d-Desûḳî ʿalâ’ş-Şerḥî’l-kebîr. 4 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Dinler, Zeynel. İktisada Giriş, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2014.
• Döndüren, Hamdi. “Müsâkāt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Garar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/366-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaûṭ. 7 Cilt. b.y.: Dârü’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Ebû Yaʿla, Muhammed b. el-Huseyn İbnü’l-Ferraʾ. el-Âḥkâmu’s-sulṭâniyye. Beyrut: y.y., 1421/2000.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Abdülmelik B. Mervân’ın Para Reformu”. İSTEM 8 (Aralık 2006), 171-186.
• Gül, Ali Rıza. “İslam İktisat Düşüncesinin Kur’ân’daki Temelleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 28-78.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi, Ankara: İmaj Yayıncılık, 2003.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Anayasa Hukuku. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Ḫuzâʿî, Ebü’l-Ḥasan İbn ẕî’l-Vizâreteyn Alî b. Muḥammed b. Aḥmed. Taḫrîcu’ddelâlâti’s- semʿîyye ʿalâ mâ kâne fî ʿahdi Resûlillah mine’l-ḥıref ve’ṣ-ṣınâʿî ve’l- ʿamâlâti’ş-şerʿîyye. thk. İḥsân ʿAbbâs. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1419.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr. eṭ-Ṭuruḳu’l-hukmiyye fî’s-siyâseti’ş-şerʿiyye. thk. Nâyif b. Aḥmed el-Ḥamd. 2 Cilt. Mekke: y.y., 1428.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr. İʿlâmu’l-muvaḳḳıʿîn ʿan Rabbi’l-âlemîn. thk. Muḥammed ʿAbdusaelâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1411/1991.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuʿayb el-Arnaûṭ. 5 Cilt. b.y.: Dârü’-r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muḥammed el-Mıṣrî. el-Eşbâh ve’n-neẓâîr alâ meẕhebi Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed el- Ḳurṭubî. Bidâyetü’l-muctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ḫadîs̱, 1425/2004.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtü’l-kübrâ. thk. İḥsân ʿAbbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-ʿAbbâs Taḳiyyüddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm b. Mecdiddîn ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. el-Fetâva’l-kübrâ li’bni Teymiyye. 6 Cilt. b.y.: Dârü’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1408/1987.
• İbn ʿAbdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed. el-ʾİstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb. thk. ʿAlî Muḥammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1413/1992.
• İbnü’l-Mülaḳḳın, Ebû Ḥafṣ ʿOmer b. ʿAlî b. Aḥmed el-Mıṣrî. et-Tavḍîḥ li şerḥi’l- Câmiʿi’ṣ-saḥîḥ. Dımaşk: y.y., 1429/2008.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el- Bağdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ - Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-ʿArabî, Ebû Bekr Muḥammed b. ʿAbdillâh b. Muḥammed el-Meâfirî. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Kallek, Cengiz. “Pazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/194-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Aḥmed el-Ḥanefî. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî. et-Terâtîbü’l-idâriyye ve’l-ʿamâlât ve’ṣ-ṣınâʿât ve’l-metâcir ve’l-ḥâletü’l-ʿilmiyye elletî kânet ʿalâ ʿahdi teʾsîsi’l-medeniyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Medîneti’l-münevvereti’l- ʿaliyye’. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, ts.
• Ḳudûrî, Ebü’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Ebî Bekr Muḥammed b. Aḥmed. et-Tecrîd. thk. Muḥammed Aḥmed Serrâc - ʿAlî Cumʿa Muḥammed. 12 Cilt. Kahire: Dârü’s- Selâm, 2. Basım, 1427/2006.
• Kundak, Oğuzhan. “İslâm Hukukuna Göre Kâğıt Paranın Temellendirilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 66 (Haziran 2024), 63-87.
• Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-âḥkâmi’l- Ḳur’ân. thk. Aḥmed el-Berdûnî-İbrahim İṭfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l- Mıṣriyye, 1384/1964.
• Köse, Fatma Betül. Medine’de Sosyal Hayat Dört Halife Dönemi. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Mâlik, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭâʾ. thk. Muḥammed Muṣṭafâ el- ʾAʿẓamî. 8 Cilt. Abu Dabi: Muessesetu Zâyid b Sulṭân, 1425/2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî. el-Aḥkâmu’s-sulṭâniyye. Kahire: y.y., ts.
• Mısrî, Refik Yunus. İslâm İktisat Metodolojisi. çev. Hüseyin Arslan. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, ts.
• Müslim, Ebü’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâs̱i’l- ʿArabî, 1374/1955.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. Mefâtîḥu’lgayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme. el-Mebsûṭ. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Solmaz, Yahya. İslâm’da Yönetim Hukuku (el-Ahkâmü’s-Sultâniyye) Yürütme ve Yargı Kurumları, Ankara: Kitabe Yayınları 2023.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el- Ḫuḍayrî. el-Eşbâh ve’n-neẓâîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1411/1990.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhü’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Türâs, 2. Basım, 1387.
• Teftâzânî, Mesʿûd b. ʿOmer b. ʿAbdullâh. Şerḥu’t-Telvîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Ṣabîḥ, ts.
• Tekdoğan, Ömer Faruk. “İslami Para Standardına Dair Yaklaşımlar”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi 16/59 (Temmuz-Aralık 2020), 196-202.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. es-Sünen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Uslu, Rifat. “İslâm Hukukunda Para Birimleri”, İslami Araştırmalar Dergisi 25/1 (Haziran 2014), 28-38.
• Vâḥidî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. et- Tefsîru’l-basîṭ. b.y.: y.y., 1430.
• Yeniçeri, Celal. “Mülâmese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/536- 537. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yeniçeri, Celal. “Münâbeze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/563. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.