İlimler Tasnifinde Kıraat İlminin Yeri: Miftâʿu’s-saʿâde ve Tertîbü’l-‘ulûm Özelinde

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 1, 1 - 28, 21.03.2025

Selim Çakıroğlu

https://doi.org/10.61304/did.1599615

Öz

Müslüman âlimler arasında ilimlerin tasnifine yönelik faaliyetler, hicrî ikinci yüzyıldan itibaren sistematik bir yapı kazanmaya başlamıştır. Bu süreç, özellikle İslâm filozoflarının Yunan düşüncesinden beslenerek başlattıkları gelenekle şekillenmiş; zamanla farklı âlimlerin katkılarıyla daha kapsamlı bir perspektife evrilmiştir. İlimlerin sınıflandırılmasında farklı yöntemler geliştirilmiş; bu bağlamda özellikle şer‘î ve aklî ilimler ayrımı öne çıkmıştır. Bu çalışmanın temel amacı, kıraat ilminin ilimler tasnifindeki yerini Taşköprizâde’nin (ö. 968/1561) Miftâḥu’s-saʿâde ve Saçaklızâde’nin (ö. 1145/1732) Tertîbü’l- ‘ulûm adlı eserleri üzerinden analiz etmektir. Çalışmanın özgün değeri, kıraat ilmi üzerine mevcut literatürde önemli çalışmalar bulunmasına rağmen, bu ilmin ilimler tasnifi bağlamında yeterince detaylı bir şekilde ele alınmamış olmasıdır. Nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyon tekniği kullanılarak hazırlanan bu çalışmada, öncelikle İslâm ilim geleneğinde ilimlerin tasnifi literatürüne dair genel bir çerçeve sunulmuş; bu bağlamda öne çıkan eserlerde kıraat ilminin konumu ele alınmıştır. Ardından Miftâḥu’s-saʿâde ve Tertîbü’l- ‘ulûm’da, kıraat ilmi ile tecvid, Resmü’l-Mushaf, vakf ve ibtida gibi alt disiplinlerin nasıl sınıflandırıldığı ayrıntılı bir şekilde ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

İlimler Tasnifi, Kur’an İlimleri, Kıraat İlmi, Taşköprizâde, Saçaklızâde, Miftâḥu’s-saʿâde, Tertîbü’l-‘ulûm

The Place of Qira’at in the Classification of Sciences: A Study Based on Miftah al-Saʿda and Tartib al-‘Ulum

Öz

The classification of sciences among Muslim scholars began to take a systematic form from the 2nd century Hijri. This development was particularly influenced by Islamic philosophers who drew on Greek intellectual traditions, initiating a process that expanded over time with contributions from various scholars. Different methods of classifying sciences emerged, with a notable emphasis on the division between shar‘i (religious) and ‘aqli (rational) sciences. This study aims to analyze the place of the science of Qur’anic recitation (qiraʾat) within the broader framework of the classification of sciences. The focus is placed on two major works: Taşköprizade’s Miftah al-Saʿada (d. 968/1561) and Saçaklızade’s Tartib al-ʿUlum (d. 1145/1732). Although significant research exists on qiraʾat, its position within the classification of sciences has not been examined in sufficient depth. Therefore, this study seeks to address that gap in the literature. Using the qualitative research method of documentation, the study first provides a comprehensive overview of the classification of sciences in the Islamic intellectual tradition. It examines how qiraʾat is presented in key works on the subject. The study then focuses on Miftah al-Saʿada and Tartib al-ʿUlum, analyzing in detail how qiraʾat and its sub-disciplines-such as tajwid (elocution), rasm al-mushaf (script of the Qur’an), waqf (pausing), and ibtida (starting)—are classified. This detailed analysis sheds light on the treatment of qiraʾat within the broader scope of Islamic knowledge classification, highlighting its importance and methodological nuances.

Anahtar Kelimeler

Classification of Sciences, Qur’anic Sciences, Qira’at Studies, Taşköprizade, Saçaklızade, Miftah al-Saʿada, Tartib al-‘Ulum

Kaynakça

• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Meselesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Akcan, Resul. “Mushaf İmlasına İrfânî Yaklaşım: Merrâkuşî Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (Haziran 2021), 763-793. https:// doi.org/doi.org/10.17120/omuifd.908849
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: İfav Yayınları, 2015.
• Akpınar, Fuat. “Ebü’l Hasan el-Âmirî’nin İlimler Sınıflaması”. Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 20 (Aralık 2023), 166-183. https://doi. org/10.55256/temasa.1352998
• Apaydın, Yasin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin (v. 1145/1732) İlimlere Bakışı: Tertîbü’l-‘Ulûm Bağlamında Bir İnceleme”. Bilimname 2/36 (2018), 189- 212. https://doi.org/10.28949/bilimname.455840.
• Arslan, Sami. Molla Lütfî’nin İlimlerin Tertibine Dair er-Risâle fi’l-Ulûmi’şŞer ʽiyye ve’l-Arabiyye Adlı Eseri ve Haşiyesi: Metin-Tercüme-Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Bahadırov, Raik. “Ebû Abdullah el-Hârizmî ve Mefâtîhu’l-’Ulûm Adlı Ansiklopedik Eseri Üzerine Birkaç Söz”. çev. Fegani Beyler. Dört Öge 11 (2017), 201-214.
• Bakar, Osman. İslam Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi. çev. Ahmet Çapku. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Barışan, Cemile. İbn Haldun’un İslam Düşüncesindeki Arka Planı ve Mukaddime’nin İlimler Tasnifindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam Felsefesine Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Murteza. “İslâm Düşünce Geleneğinde Naklî İlim Kavramı ve İbn Haldûn”. İslam Araştırmaları Dergisi 15 (Ocak 2006), 5-31.
• Bircan, Hasan Hüseyin. “Fârâbî’nin İlimler Sınıflandırmasının Felsefi, Dini ve Aktüel Değeri”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 7/7 (Aralık 2022), 1-17.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/425-432. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Çetintaş, İbrahim. Saçaklızâde ve İlimleri Sınıflandırması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Demir, Halis. “İlimler Tasnifi Literatürü Denemesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2019), 48-89.
• Demir, Tahsin. “Kadîm ve Cedîd Arasında İlimler: İzmirli İsmail Hakkı’nın Tasnîfu’l-Ulûm Adlı Risalesi”. Tanzimat Sonrası Türk Düşüncesinde İlimler Tasnifi. ed. Ahmet Çapku. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbnü’l-Ekfânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/22-24. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Fazlıoğlu, Şükran - Fazlıoğlu, İhsan. İbnü’l-Ekfânî’nin Düşüncesinde Ahlâk, Siyaset ve Firâset. İstanbul: Klasik, 2022.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Gökyay, Orhan Şaîk - Özen, Şükrü. “Molla Lutfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/255-258. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İbn Haldûn, Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Hasen et-Tûnisî. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Ya‘rub, 2004.
• İbn Hazm, İbn Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî. Merâtibu’l-ʿulûm (Resâilü İbn Hazm el-Endelüsî içinde). Beyrut: el-Mevsûʿatü’l- ʿArabiyyetü ed-Dirâsetü ve’n-Neşr, 1983.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l- ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Sâlim Muhammed Mahmûd eş-Şankîtî. 6 Cilt. el-Medînetü’l- Münevvere: Mecma’ul-Melik Fehd Litibâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2014.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Muhammed İbnü’l- Cezerî. et-Temhîd fî ʿilmi’t-tecvîd. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, 1985.
• İbnü’l-Ekfânî, Muhammed b. İbrâhîm b. Sâid el-Ensârî. İrşâdu’l-kâsıd ilâ esne’l-makâsıd fî envâ‘i’l-‘ulûm. Abdülmün‘im Muhammed Ömer. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Kallek, Cengiz. “Cevâmiu’l-Ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/440-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Koçinkağ, Mansur. “Kâdî Beyzâvî’ye (v. 685 / 1286) Göre İlimlerin Tasnifi ve Munîf fî Sinâ‘ati’t-Tarîf/Ta’rîfâtü’l-‘Ulûm Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (2015), 387.
• Kutluer, İlhan. “Miftâhu’s-Saâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/18-19. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Makdisî, Ebû Şâme. İbrâzü’l-meʿânî min Ḥırzi’l-emânî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1981.
• Meçin, Mahmut. “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Blim ve İlimlerin Sınıflandırılması”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2014), 427-457.
• Mısırlı, Fatma Yasemin. Fonetik Tercihleri İtibariyle Saçaklızade Mehmed Mar’aşî’nin Tecvid ve Tilavet Geleneğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Ötegen Cuma - Şeyda Naciye. İlimlerin Tasnifinde Kıraat İlminin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özdoğan, M. Akif. “Saçaklızâde Muhammed b. Ebî Bekr el-Mer-Aşî’nin Tertîbü’l- Ulûm Adlı Eseri Bağlamında İlimlerin Tasnifi”. Uluslararası Osmanlı Döneminde Maraş Sempozyumu 4-6 Ekim 2012. 2/305-314. Kahramanmaraş: y.y., 2013.
• Peker, Hidayet. “İbn Hazm’ın İlimler Tasnifi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2009), 319-329.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebî Bekr el-Mar’aşî. Tertîbü’l-ʿulûm. thk. Muhammed b. İsmâil es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Daru’l-Beşâ’iru’l-İslâmiyye, 1988.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Taşköprülü-zâde’de İlim ve Felsefe”. Taşköprü’den İstanbul’a Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzâdeler. 51-64. Taşköprü: Taşköprü Belediyesi Yayınları, 2006.
• Şenel, Cahid. “İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-kâsıd’da İlimler Sınıflandırması”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 199- 238. İstanbul: Klasik, 2019.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1985.
• Treiger, Alexander. “Al-Ghazali-’s Classifications of the Sciences and Descriptions of the Highest Theoretical Science”. Dîvân Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 16/30 (Ocak 2011), 1-32.
• Turgut, Ali Kürşat. “Ebû Hayyân Tevhîdî’nin İlimler Tasviri: Risâle Fi’l- Ulûm”. Diyanet İlmi Dergi 55/2 (Haziran 2019), 525-551. https://doi.org/10.61304/ did.532765.
• Tülüce, Hüseyin Adem. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’de İlimler Tasnifi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2021), 542-556.
• Türker, Ömer. “İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 63-91. İstanbul: Klasik, 2019.
• Yıldırım, Ali. “İshâk Bin Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018), 165.
• Yurtseven, Muhammet. “Kıraata Dair Bir Eser Olarak Taşköprizâde’nin Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Cezerî Adlı Eserinin Yazma Nüshaları ve Tahkiki Üzerine Bir Değerlendirme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (Haziran 2020), 351-381. https://doi.org/doi.org/10.5281/zenodo.3904516.
• Yüksek, Muhammed İsa. Kıraat Disiplininde Metodolojik Alan Tanımlaması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.