An Islamic Scholar and Devotee Raised in the Rich Sufi Culture of Damascus: Ubaydullah ibn Muhammad al-Samarqandi and His Sufi Thought in the Context of His Treatises

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 2, 725 - 758, 20.06.2025

Sevda Aktulga Gürbüz

https://doi.org/10.61304/did.1584080

Öz

Ubaydullah ibn Muhammad al-Samarqandi, a prominent Sufi and Hanafi scholar of the 7th/13th century, lived during the Mamluk period in Damascus. During his time, Damascus emerged as a key center for the development of Sufi orders such as the Qadiriyya, Rifaiyya, and Shaziliyya, fostering a strong and vibrant Sufi tradition. In this environment, al-Samarqandi taught at the Zahiriyya and Nuriya madrasas, emphasizing the importance of reconciling shari’a and tariqa. He stressed that the seeker on the Sufi path must first excel in the outward sciences. In his treatises, al-Samarqandi addressed fundamental Sufi topics, including the relationship between tariqa, shari’a, and haqiqah, the connection between the murshid and murid, and the understanding of dhikr. He defined the heart as a gateway to the realm of malakut and underscored the significance of dhikr. Furthermore, he asserted that the purification of the self (nafs) is essential for spiritual ascension and that repentance (tawbah) is the first step on the seeker’s journey toward Allah. Al-Samarqandi’s treatises reflect the Damascus Sufi tradition of the period and contribute important and original insights to Sufi literature. This study will explore his views on Sufi concepts, based on the manuscripts written by the author himself.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Tariqa , Damascus , Ubaydullah al-Samarqandi , Sufi Treatises

Şam’ın Zengin Tasavvufî Kültüründe Yetişen Bir Âlim ve Âbid: Ubeydullah b. Muhammed Semerkandî ve Risaleleri Bağlamında Tasavvufî Görüşleri

Öz

Bu çalışmanın konusu, Şam’ın zengin tasavvufî ve kültürel mozaiğinin bir parçası olarak eserler üreten Ubeydullah es-Semerkandî’nin çeşitli kütüphanelerde bulunan yazma eserlerinden yola çıkarak tasavvufî düşüncelerini ortaya koymaktır. Semerkant’ta doğan, Memlükler döneminin zengin ilim ve kültür ortamında Şam’da müderrislik yapan Ubeydullah es-Semerkandî; tefsir, hadis, kelam, fıkıh ve tasavvufa dair önemli eserler yazmıştır. Müellifin tasavvufa ait olan el yazmaları yazarı belli olmayan mecmua eserler içerisinde istinsah edilmiştir. Kendi el yazmalarının bazı yerleri yıpranmış, bazısı da silinmiş olmasına rağmen yazdıkları anlaşılabilir durumdadır. Bu yüzden çalışmamız genellikle müellifin el yazması nüshalarına bakılarak hazırlanmıştır. Semerkandî’nin hayatı ve tasavvufî kişiliği hakkında kaynaklarda sınırlı bilgi bulunsa da tasavvufî risâlelerinde "şeyhim" olarak andığı Seyfeddin Bâharzî’den hareketle, Kübreviyye tarikatının Bâharziyye koluna mensup olduğu düşünülmektedir. Tasavvufun çeşitli konularına değinmesi ise geniş bir tasavvuf kültürüne sahip olduğuna işaret etmektedir. Müellif; Ehl-i sünnet mutasavvıflarının görüşleri çerçevesinde tarîkat-şeriat-hakikat, mürid-mürşid, tevbe, zikir, kalp, ruh, rü’yetullah ve rü’yetü’n-nebî gibi kavramlar hakkında görüşlerini ortaya koymuştur. Amacımız zengin bir tasavvufî birikime sahip olan Semerkandî’nin tasavvufî görüşlerine değinerek yapılacak akademik araştırmalara katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Tarikat , Şam , Ubeydullah es-Semerkandî , Tasavvufî Risâleler

Kaynakça

• Agahoğlu, Mustafa Vacid. “Rükneddin es-Semerkandî’nin ‘fi Ma’rifeti’l-İnsân/İnsanı Bilme Üzerine’ Adlı Risalesi: Tahlil ve Tahkik”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 6/1 (Haziran 2023), 40-67.
• Asım Efendi, Kamûsu’l-muhîtTtercümesi. yay. Mustafa Koç v.dğr. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü't-Târîhi'l-Arabî,1951.
• Baltacı, Halil. Necmeddîn Dâye Râzî -Hayatı, Eserleri, Görüşleri-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Ruhu’l-beyân. 23 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yay., 2004.
• Cevziyye, İbn Kayyim. Kitâbu’r-Ruh. thk. B. Alî Selâm. Riyad: Dâru İbn Teymiyye Li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1986.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn. thk. Şerafettin Yaltkaya. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2008.
• Dündar, Mahmut. Mısır Eyyübilerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. İstanbul: Çıra Akademi, 2017.
• Dımaşkī, Ebü’l-Fazl (Ebû Abdillâh) Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun. el-Ḳalâʾidü’l-cevheriyye fî târîḫi’ṣ-Ṣâliḥiyye. thk. Muhammed Ahmed Dehmân. 2 Cilt. Dımaşk: ys., 1980.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya’kûb. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Zekeriyya Câbir Ahmed v.dğr. Müessesetü’r-Risâle, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet. çev. Mehmed A. Müftüoğlu. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İḥyâʾü Ulûmi’d-Dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yay., 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mişkâtü’l-envâr. thk. Abdülaziz İzzeddin el-Beravanî. Beyrut: Alîmü’l-Kulûb, 1986.
• Geylânî, Abdulkadîr. Sırrü’l-esrâr. çev. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Rahmet Yayınları, 1968.
• Herevî, Hâce Abdullah. Menâzilü’s-sâʾirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988/1408.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcûb -Hakikat Bilgisi-. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yay., 2014.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1998.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a’yan. ed. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1968.
• İbn Kutluboğa. Tâcü’t-terâcim. thk. Ramazan Yûsuf. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2009.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî. 15 Cilt. thk. Muhammed Muhammed Emîn. ys.,1993.
• İbn Teymiyye, Takiyuddîn Ahmed. Fetvâ fi def ‘i’z-zekât ile’l-Kalenderiyye ve’l-cevâlikiyye ve edrâbihim. yay. Ebü’l-Fadl Muhammed b. Abdullah el-Kunevî. el-Medînetü’l-münevvere: ys., 2002.
• İdiz, Ferzende. İmam Suyûtî Tasavvuf Risaleleri. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2017.
• İdiz, Ferzende. Ömer Fânî Efendi ve Tasavvufa Dair Üç Eseri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• İdiz, Ferzende. Şeyh Bahâuddîn Tâhâ el-İmâdî ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• İskenderî, İbn Atâullah. el-Hikemü’l-Ata’iyye. şerh. Kastamonulu Seyyid Hâfız Ahmed Mahir Efendi. İstanbul: Sufi Kitap, ts.
• Kasım, Abdulhakîm Abdulgânî. el-Mezâhibu’s-sûfiyye ve medârisuhâ. Kâhire: Mektebetü Medbûlî, 1999.
• Kāşânî, Abdurrezzâk. Istılâhâtu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Kemal İbrahim Cafer. Kum: İntişârat-ı Bîdar, 1370.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed. Sünen. Dâru’t-Te’sîl, 2014.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim. et-Ta’arruf. Mektebetü’ş-Şamile. www. Shamela.org. Erişim Tarihi: 21. 10.2024.
• Kilânî, Abdurrezzak. Şeyh Abdulkadir el-Geylâni. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1994.
• Komisyon, et-Tasavvuf fî bilâdi’ş-Şam. Dubai: el-Mısbar Araştırma Merkezi, 2013.
• Kureşî, Abdülkādir. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed Halevi. 5 Cilt. Dâru Hicr li’t-Tabaat ve’n-Neşîr, 1993
• Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin. S̱elâs̱e resâʾil li’l-Ḳuşeyrî. nşr. Mahmûd Sa‘d et-Tablâvî. ys., ts.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâle. thk. Ma’ruf Züreyk v.dğr. 2 Cilt. Beyrut: /966, 1990.
• Mısrî, Takıyyüddîn b. Abdilkādir et-Temîmî ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî. Ṭabaḳātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Helev. 4 Cilt. yy: Dâru Rifâî, ts.
• Öngören, Reşat. “Tarîkat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/95-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özel, Ahmet. “Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 21/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sabûnî, Nureddin Ahmed b. Mahmud. el-Bidâye fî usûli’d-Din. nşr. Bekir Topaloğlu Ankara: DİB Yayınları, 2005.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣr. thk. Ali Ebû Zeyd v.dğr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1998.
• Sağır, Cemile. Tasavvuf ve Psikoloji İlişkisi: Varoluşçu, İnsancıl ve Benötesi Psikoloji Kuramları Çerçevesinde (XXI. yüzyıl). İstanbul: KDY Akademi, 2023.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fi’l-ibâde ve’l-ubûdiyye. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, nr. 1674/5. vr. 4b-66a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Acâ’ibü’l-kulûb. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, no. 1695/15 ile no. 1695/16. vr. 4b-311b.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Câmi’u’l-uṣûl fî beyâni’l-kavâidi’l-Hanefîyye ve'ş-Şâfiiyye fî usûli’l-fıkh. thk. İsmet Garibullah Şimşek. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. el-Kavâidü’l-fıkhiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no. 03896-003. vr. 4b-184b.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. el-Mülahhas min şerhi me’âni’l-âsâr. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi no. 0931/1. vr.7b-255a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. İ’câzü’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, no. 3668-2. vr. 3b-100a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî hakîkati’l-âlemi’l-kebîr ve’s-sağîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, no. 00387-006. vr. 4b-140a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî ilmi’l-ḥaḳīḳa. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, no. 1674/2. vr. 4b-66a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî ma’rifeti’l-insân. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, no. 1674/6. vr. 4b-66a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî ma’rifeti’l-insân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, no. 00387-004. vr. 4b-140a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî Ma’rifeti’l-insan ve’r-ruh ve’n-nefs. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no. 08003-007. vr. 3a-312b.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî Mesâ’ili’t-tarîka ve’l-hakîka. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, no. 1674/6.vr. 4b-66a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fi’t-tevbe ve’s-sülûk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no. 08003-002, vr.1b-150a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî’l-ibâde ve’l-ubûdiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, no. 00387-005. vr. 4b-140a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fi’r-ruh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, no. 00933-015, vr. 3b-212a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fî’t-tevbe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, no. 00168-005.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fi’t-tasavvuf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, no. 00933-018. vr. 3b-212b.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâletu’t-tevbe. İstanbul: Ayasofya, no. 02354-002. vr.1-59.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Risâletü'l-kalb fi'l-melekût. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, no. 1674/1. vr. 4b-66a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Tefsîru garâib meâni’l-Kurân. İstanbul: Süleymâniyye Kütüphanesi, Esad Efendi, no. 3896. vr.2a-109a.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed. Kalp Terbiyesi ve Tecelliler. trc. Kesedarzâde İsmail Fethi. yay. haz. Ahmet Burhan Kara. İstanbul: Büyüyenay Yay., 2023.
• Sezgin, Fuad. Tarîhu’t-türasi’l-Arabî. 9 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1408/1988.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 36/480-481. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sûsî, Ebü’t-Tayyib Mevlud. Mu’cemu’l-usuliyyin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
• Sühreverdî, Şehâbeddin. Avârifü’l-maârif. thk. Dr. Abdulhalim Mahmud v.dğr. Matbaa-i Saadet, ts.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tabakatu’s-sûfiyye. thk. Nureddîn eş-Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1986.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Kitâbu Beyâni’ş-şerîat ve’l-hakîkat (Mecmûa-i âsâr-i Ebû Abdurrahman Sülemî içerisinde). Mektebeti’ş-Şamile, 2022.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Ḥâvî li’l-fetâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şa‘rânî, Abdülvehhâb. el-Yevâḳīt ve’l-cevâhir fî beyâni ʿaḳāʾidi’l-ekâbir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turasi'l-Arabî, ts.
• Tay, Ömer. “Ubeydullâh b. Muhammed b. Abdilazîz es-Semerkandî’nin Risâle fi’r-ruh Adlı Eseri Bağlamında Ruh Anlayışı”. Sufiyye 14 (Haziran 2023), 41-58.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikat. Bursa: Bursa Akademi, 2022.
• Tenik, Ali. Tarihi Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikat. İstanbul: Nûbahar, 2019.
• Trimingham, J. Spencer. The Sufi Orders in Islam. London: Oxford University Press, 1971.
• Uzunlar, Aliye. Anadolu ve İstanbul’da Rifâiyye’nin Sayyâdiyye Kolu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullāh. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî ma’rifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. thk. Halîl Mensûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yazıcı, Tahsin. “Cemaleddin-i Sâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/313-314. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yûnînî, Ali b. Muhammed. Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân. 22 Cilt. Haydarabât: Dâru’l-Maârif el-Osmaniyye, 1961.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Düvelü’l-İslâm. tsh. Hasan İsmail Mürveti. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1999.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1980.