Traces of Mu‘tazila in Shiʿite Tafsir: Interpretation of Sifat al- Khabariyya

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 2, 541 - 556, 20.06.2025

Sabuhi Shahavatov

https://doi.org/10.61304/did.1606515

Öz

Classical tafsir texts often associate specific Qurʾanic verses with theological issues and use these verses as the basis for supporting specific doctrinal positions. This approach highlights one of the key intersections between kalam and tafsir. From the early period, theological schools and their associated exegetes sought to ground issues such as prophethood, imamat, dhat-ṣifat, and qada-qadar in the Qurʾan, thereby intensifying the relationship between the two disciplines. In this process, the theological schools naturally influenced each other, with the ideas of one school at times playing a pivotal role in shaping the teachings of another. This study examines the potential interaction between the Muʿtazila and the Shiʿa within this broader context, focusing specifically on the interpretation of sifat al-khabariyya. In contemporary academic discourse, it is often claimed that the Muʿtazila significantly influenced Shiʿi thought. However, the prevailing view among contemporary Shiʿi scholars is that Shiʿi theological perspectives developed independently of external influence. To explore this issue, this study takes a cautious approach, avoiding overly rigid or sweeping claims. Instead, it seeks to delineate the contours of Muʿtazila-Shiʿa interaction through a detailed analysis of early Shiʿi tafsir texts. By limiting its scope to the interpretation of divine attributes, this research aims to provide a foundation for further investigations into the boundaries of the relationship between kalam and tafsir.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Kalam , Divine Attributes , Muʿtazila , Shiʿa

Şiî Tefsirde Mu’tezile İzleri: Haberî Sıfatların Yorumu

Öz

Klasik tefsir metinlerinde kimi Kur’an âyetlerinin sıklıkla kelâm konuları ile ilişkilendirildiğini ve bu konuların ilgili âyetler üzerinden temellendirildiğini görmek mümkündür. Bu durum kelâm ile tefsirin kesişim noktalarından birini oluşturmaktadır. Erken dönemden itibaren ortaya çıkmaya başlayan nübüvvet, imâmet, zât-sıfat, kaza-kader gibi meselelerin kelâm ekolleri ve bu ekollere mensup müfessirler tarafından Kur’an üzerinden temellendirilmesi, kelâm ile tefsir arasındaki ilişkinin yoğunlaşmasına neden olmuştur. Bu süreç boyunca ekoller doğallıkla birbirlerini etkilemiş, herhangi bir ekolün fikirleri bir diğer ekolün düşüncelerinin şekillenmesinde zaman zaman belirleyici rol oynayabilmiştir. Bu çalışmada Mu‘tezile ile İmâmiyye arasında bu türden bir etkileşim olup olmadığı soruşturulmakta ve bu konu haberi sıfatların yorumu çerçevesinde incelenmektedir. Çalışmada Mu‘tezile-Şiî İmâmî etkileşiminin sınırlarını tespit etme sürecinde keskin ve aşırı iddialara karşı ihtiyatlı bir yaklaşım benimsenmiş ve Şiî müfessirler tarafından telif edilen tefsir metinleri esas alınmak suretiyle somut veriler derlenmiştir

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kelâm , Haberî Sıfatlar , Mu‘tezile , Şîa

Kaynakça

• ‘Âmilî, Malik Mustafa Vehbî. Akidetunâ sıfâtillâh. Beyrut: Daru’l-Velâi, 2017.
• Abdulsetar, Husssein Ali. Shi‘i Doctrine Mu‘tazili Theology: Al-Sharif Al-Murtada And İmami Discourse. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-mufehres li elfâzi’l-Kur’âni’l- Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1422/2001.
• Ansari, Hassan - Schmidtke, Sabine. “The Shi‘î Reception of Mu‘tazilism (II): Twelver Shi‘îs”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Ayyâşî, Muhammed b. Mes’ûd. Tefsîru’l-Ayyâşî. thk. Haşim Rasûlî. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-‘Alemî li’l-Matbûât, 1991.
• Bahrânî, Seyyid Haşim. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Heyet. 8 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-‘Alemî li’l-Matbûât, 1427/2006.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391- 401. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dârimî, Ebû Said Osman b. Said b. Hâlid. er-Red ale’l-Cehmiyye. thk. Ebû Âsım el-Eserî. Kahire: Mektebetu’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebu Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin Muhammed b. Murtazâ. es-Sâfî fî tefsîri’l- Kur’ân. thk. Seyyid Muhsin el-Hüseynî. 7 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Gleave, Robert. Scripturalist İslam. The History and Doctrines of the Akhbarî Shi‘î School. Leiden: Brill, 2007.
• Hâirî, Mirza Ali. ‘Akidetu’ş-Şîa. y.y., ts.
• Hüveyzî, Abdulali b. Cum’a el-Arusî. Nûru’s-sekaleyn. thk. Seyyid Haşim er-Rasûlî. 5 Cilt. y.y., ts.
• İbn Furât el-Kûfî, Furât b. İbrahim b. Furât. Tefsîru Furâti’l-Kûfî. thk. Muhammed el-Kazım. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’t-Târihi’l-‘Arabî, 1432/2011.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-‘Arab. nşr. Muhammed Abdulvehhab - Muhammed Sâdık. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arab, 1419/1999.
• Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. thk. Seyyid Muhammed Bakır el-Muvahhid. 3 Cilt. Kum: Muessesetu’l-İmâm el-Mehdî, 1435/2014.
• Modarressi, Hossein. Crisis and Consolidation in The Formative Period Of Shi‘ite İslam: Abû Ja’far İbn Qiba al-Râzî and His Contribution to İmamite Shi’ite Thought. NewJersey: 1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muin Meymun b. Muhammed. Bahru’l-kelâm. thk. Muhammed Seyyid. Ürdün: Dâru’l-Feth li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1435/2014.
• Ragıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halil. 552-553. Beyrut, 1426/2005.
• Şerif el-Murtazâ, Ali b. Hüseyin. Tefsîru’ş-Şerif el-Murtazâ. cem. Seyyid Müctebâ Ahmed el-Musevî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-‘Alemî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Nu’mân el-Ukberî. Evâilu’l- makâlât. thk İbrahim el-Ensârî. Tahran: 1413.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Nu’mân el-Ukberî. Tashîhu ‘itikadâti’l- İmâmiyye. thk. Hüseyin Dergâhî. Kum: Muessesetu’l-İmâm es-Sâdık,1413.
• Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Babeveyh el-Kummî. Tevhîd. thk. Hâşim el-Hüseynî et-Tahrânî. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-İslâmî, 1430/2009.
• Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Babeveyh el-Kummî. Risâletu’l-‘itikadâti’l- İmâmîyye. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Tabersî, Ebû Ali Eminüddin Fazl b. Hasen b. Fazl. Mecme‘u’l-beyân fî tefsîri’l- Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ulûm li’t-Tahkîk ve’t-Tibâat ve’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1426/2005.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasen b. Ali. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. tsh. Ahmed Şevkî el-Emîn - Ahmed Habîb Kasır. 10 Cilt. Necef: Mektebetu’l- Emîn, 1376/1957.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasen b. Ali. el-İktisâd fîmâ yetaallaku bi’l-‘itikâd. thk. Heyet. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1986.