Kādî Abdülcebbâr’ın Epistemolojisinde Bilginin Mahiyeti ve Zarûrî Bilgi

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 3, 1171 - 1202, 25.09.2025

Mehmet Şaşa

https://doi.org/10.61304/did.1703294

Öz

Kelâm ilmi, İslâm inanç esaslarını aklî ve naklî delillerle temellendirme çabasını gütmektedir. Bu bağlamda bilgi ve bilginin mahiyeti konusu, kelâmın temel meselelerinden biridir. Bilginin ne olduğu, sınırları, imkânı ve kısımları gibi epistemolojik sorular, özellikle Mu‘tezile, Eş‘arîyye ve Mâtürîdiyye gibi kelâm ekollerinde farklı şekillerde ele alınmıştır. Bilginin tarifinin ne olduğu, nasıl sınırlanabileceği konusunda ihtilaflar yaşanmıştır. Bilgi, kelâm düşüncesinde zarûrî ve kesbî şeklinde tasnif edilmiştir. Bu çalışma, Kādî Abdülcebbâr özelinde Mu‘tezile’nin bilginin mahiyeti ve zarûrî bilgi hakkındaki yaklaşımını, onun eserleri ekseninde ortaya koyarak, İslâm düşüncesinde Mu‘tezile’nin bilgi teorisinin sistematik bir değerlendirmesini sunmayı amaçlamaktadır. Böylece Kādî Abdülcebbâr’ın bilgiyi nasıl tanımladığı ve onun zarûrî bilgi alanındaki yaklaşımının ne olduğu sorularına kısmen de olsa cevap vererek, bu alandaki boşluğu doldurmak hedeflenmiştir. Bu çalışmada bilginin tarifi ve bilgi türü olarak zarûrî bilgi şeklinde iki temel başlık inşa edilmiş olup, Kādî Abdülcebbâr’ın perspektifinden zarûrî bilginin özellikleri ve kısımları ortaya konulmuştur. Bu araştırmada literâtür tarama, selbî ve icâbî yöntem, sistematik tahlil ve değerlendirme yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Mu‘tezile , Kādî Abdülcebbâr , Bilgi , Zarûrî Bilgi

The Nature of Knowledge and Necessary Knowledge in Qādī Abd al-Jabbār’s Epistemology

Öz

The science of Kalam endeavors to ground the principles of Islamic belief through both rational and transmitted evidence. In this context, the nature of knowledge and epistemological inquiries regarding its essence constitute one of the fundamental issues in Kalam. Questions such as the definition, limits, possibility, and categories of knowledge have been addressed differently by various theological schools, including the Mu‘tazila, Ash‘ariyya, and Maturidiyya. Disagreements have arisen concerning how knowledge should be defined and how its boundaries should be drawn. In Kalam thought, human knowledge is generally classified into two main types: necessary (daruri) and acquired (kasbi). This study aims to provide a systematic evaluation of Mu‘tazila’s theory of knowledge within Islamic thought by focusing on the Mu‘tazilite perspective, particularly that of Qadi ʿAbd al-Jabbar, regarding the nature of knowledge and necessary knowledge, as reflected in his works. In doing so, it seeks to partially answer the questions of how Qadi ‘Abd al- Jabbar defines knowledge and how he approaches the concept of necessary knowledge, thereby contributing to the current scholarly discourse. The study is organized around two main themes: the definition of knowledge and necessary knowledge as a distinct type. It examines the features and subdivisions of necessary knowledge from Qadi ‘Abd al-Jabbar’s perspective. Methodologically, the research employs literature review, both negative (salbi) and affirmative (ijabi) analytical approaches, as well as systematic analysis and evaluation.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Mu‘tazila , Qadi ʿAbd al-Jabbar , Knowledge , Necessary Knowledge

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “İslâm Kelâmında Zorunlu Bilgi”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010), 231- 251.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed. Ebkâru’lefkâr. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kâhire: Dârü’l- Kütübi ve’l- Vesâiki’l-Kavmiyye, 2. Basım, 1424/2004.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Kâhire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir Muhammed et-Temîmî. Usûlü’ddîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1346/1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir b. et-Tayyib. Kitâbu’t-Temhîd. Beyrut: Mektebetu’şŞarkıyye, 1957.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. Şerhu’l-Mevâkıf. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. er-Risâle fî-nasîhati’l-âmme. thk. Cemal eş-Şâmî. b.y.: y.y., 1438/2016.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Kitâbü’lİrşâd ilâ kavâtii’l-edille fî usûli’l-itikâd. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdülmün’im Abdulhamîd. Mısır: Mektebetu’l-Hâncî, 1369/1950.
• Çelebi, İlyas. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/105-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. 2 Cilt. thk. Mahmûd Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1411/1990.
• Görgün, Tahsin. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kādî Abdülcebbâr’da Tanrı’yı Bilmenin Mahiyeti”, Kader 22/2 (Aralık 2024), 250-270.
• Hospers, John. Zorunlu Bilgi. çev. Şahin Filiz - Mehmet Harmancı. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi) 14 (2002), 215-226.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. el-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’tteklîf. 2 Cilt. thk. el-Ebcîn Yûsuf b. Yesûî. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kâhire: Mektebetü’l-Vehbe, 1416/1996.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: el-İrâde. thk. Mahmûd Muhammed Kasım. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-Nazar ve’lme ʿârif. thk. İbrahim Medkûr. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî v.dğr.. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, ts.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezilî Ahlâk Nazariyesinde Bilgi-Değer Münâsebetine Bir Bakış”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12-13 (2001), 241-275.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mânkdîm Şeşdîv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/193-194. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Kutluer, İlhan. Kelâm’da Bilgi Problemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2003.
• Maraz, Hüseyin. “Mu‘tezile’de Tecrübî Âlemden Hareketle Allah Hakkında Bilgiye Ulaşmanın İmkânı ve Yöntemi”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 35/2 (Aralık 2024), 269-287.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu- Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır, 2001.
• Memiş, Murat. Mu’tezili Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Osman, Abdülkerîm. Nazariyyetü’t-teklîf: ârâu el-Kādî Abdilcebbâr elkelâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1391/1971.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlu’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1424/2003.
• Reçber, Mehmet Sait. Tanrı’yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2004.
• Sarıkaya, Abdussamet. Mu’tezile ve Bilgi Ebü’l-Kasım el-Ka‘bî’nin Bilgi Anlayışı. İstanbul: Dönem Yayıncılık, 2024.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/111-113. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed Abdülkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ-Ali Hasan Fâûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1414/1993.
• Tabanlı, Muhammed Nur Ali. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’de Zorunlu Bilgilerin Temellendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambridge: Harvard University Press, 1976.
• Yıldırım, Arif. “Kelâmın İlim Anlayışı ile Filozofların İlim Anlayışının Mukayesesi”. Kelâmda Bilgi Problemi: Bildiriler. ed. Orhan Şener Koloğlu v.dğr. Bursa: y.y., 2003, 243-249.
• Yılmaz, Abdullah. “İslâmî Düşüncede Bilginin Mahiyeti, Kısımları ve Değeri”. İlahiyat 9 (Aralık 2022), 73-89.
• Yurdagür, Metin. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yurdagür, Metin. Kelâm Tarihi: Ekoller-Şahıslar-Eserler. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Yücedoğru, Tevfik. “Kelâmın Bilgi Teorisi Ne Olmalıdır?”. Kelâmda Bilgi Problemi: Bildiriler, ed. Orhan Şener Koloğlu v.dğr., Bursa: y.y., 2003, 23-26.
• Yüceer, İsa. “Bilgi Problemine Kelâmî Bir Bakış”. Kelâmda Bilgi Problemi: Bildiriler. ed. Orhan Şener Koloğlu v.dğr. Bursa: y.y., 2003, 27-35.
• Yücel, Ahmet. “Kelâmda Bilgi Problemi”. Kelâmda Bilgi Problemi: Bildiriler. ed. Orhan Şener Koloğlu v.dğr. Bursa: y.y., 2003, 232-234.