Harezm Türkçesinde Morfosentaktik -dI (+Şahıs Ekleri) ėrse (> -dIsA) Yapısı Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 37, 187 - 200, 07.11.2025

Esin Ağca

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1706663

Öz

Türk dilinde tek bir sesten ya da heceden oluşan basit zarf-fiil eklerinin yanı sıra, birden fazla ekin birleşmesiyle ortaya çıkmış zarf-fiil ekleri de vardır. Bu zarf-fiil ekleri hem anlamları ve işlevleri bakımından hem de yapıları bakımından pek çok çalışmaya konu olmuştur. Türk dilinde, yüklemli üst cümlelere bağlı alt cümle tiplerinde bazı eklerin ve sözcüklerin bir arada kullanılması alışkanlığıyla birlikte eklerin ve sözcüklerin anlamları doğrultusunda yeni zarf-fiil yapıları ortaya çıkmıştır. İlk örneklerine Eski Uygur Türkçesi ve Karahanlı Türkçesi metinlerinde rastlanan fiil + -dI (+şahıs ekleri) + erse(r) sıralanışı, Harezm Türkçesi metinlerinde daha yaygın ve belirgin bir şekilde zarf-fiil yapısı olarak ortaya çıkmıştır. Bu makalede bu morfosentaktik zarf-fiil yapısı ele alınıp değerlendirilecek, hangi şartlar altında ortaya çıktığı ve ifade ettiği anlam incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi , Fiilimsiler , Zarf-fiil Ekleri , Sentaks , Morfosentaks

On the Morphosyntactic -dI (+Personal Suffixes) ėrse (> -dIsA) Structure in Khwarezm Turkic

Öz

In the Turkic language besides the simple gerunds consisting of a single sound or a single syllable, there are also gerunds that emerge through the combination of multiple suffixes. These gerunds have been the subject of numerous studies in terms of both their meanings and functions, as well as their structures. In the Turkic language, with the habit of using certain suffixes and words together in subordinate clauses attached to main clauses, new gerund constructions have emerged based on the meanings of these suffixes and words. The “verb + -dI (+personal suffixes) + erse(r)” sequence, which is first encountered in the texts of Old Uighur and Karakhanid Turkic, appears as a more common and distinct gerund structure in the texts of Khwarezm Turkic. In this article, the morphosyntactic gerund structure will be discussed and evaluated, and the conditions under which it emerged and the meaning it expresses will be examined.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkic , Verbals , Gerund Suffixes , Syntax , Morphosyntax

Kaynakça

• AĞCA, Esin (2019). “Eski Türkçede -mIş(İyelik Ekleri)kA Yapısı Üzerine”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu. Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 16-18 Ekim 2019. Samsun. (Edt. Serkan Şen – Mediha Mangır). Erişim adresi: https://dunyadiliturkce2019.omu.edu.tr/ : 720-726.
• AĞCA, Ferruh (2021). “Eski Türkçede Asimetrik Olumsuzluk”, Ayagka Tegimlig Bahşı: Festschrift in Honor of Marcel Erdal (Edt. Irina Nevskaya - Hatice Şirin - Ferruh Ağca). Journal of Turkish Studies. Harvard University: 11-24.
• ARGUNŞAH, Mustafa; SAĞOL YÜKSEKKAYA Gülden (2018). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit.
• ATA, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiyâ. I: Giriş - Metin - Tıpkıbasım. II: Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ATA, Aysu (2014). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm - Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1958). “Azerî Türkçesinde -uban / -üben Eki”. Jean Deny Armağanı (Haz. Janos Eckmann - Agâh Sırrı Levend - Macdut Mansuroğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu. 61-66.
• DEMİRCİ, Ümit Özgür (2021). Kutb’un Ḫusrav u Şìrìn’i, Giriş, Metin, Tıpkıbasım. İstanbul: Kesit.
• ECKMANN, Janos (vd.) (2014). Nehcü’l-Ferâdîs, Uştmahlarnıŋ Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• GABAIN, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KALEGERİ, Çiğdem (2019). “Doğu Türkçesinden Batı Türkçesine -dI ėr-se / -dIsA Zarf-Fiil Eki Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 4 / 2: 279-297.
• KARAHAN, Leyla (1992). “Görülen Geçmiş Zaman Eki “-DI/-Dİ”nin Tarz ve Bağlama Fonksiyonuna Dair”. Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan. Cilt: XXVIII/1-2: 335-341.
• KARAHAN, Leyla (2012). “Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda “-n” Morfemi ile Ortaya Çıkan Varyantlaşma”. Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı (Edt. Bülent Gül). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 219-236.
• KIRMIZIGÜL, Buket Nur (2021). “Eski Türkçe -(X)pan(In) Zarf-Fiil Ekinin Yapısı”. Ayagka Tegimlig Bahşı: Festschrift in Honor of Marcel Erdal (Edt. Irina Nevskaya - Hatice Şirin - Ferruh Ağca). Journal of Turkish Studies. Harvard University: 273-281.
• KORKMAZ, Zeynep (1987). “Türkçede -0n Zarf-Fiil Eki ile -pan / -pen Eki ve Türemeleri”. TDAY-Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu. 155-165.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ROHRBORN, Klaus (1977-1988). Uigurisches Wörterbuch 1-6, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Wiesbaden.
• SCHULZ, P. (1978). Verbalnomina und Konverbien als adverbiale Ergänzungen im Alttürkischen. Giessen.
• TEKİN, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul.
• UÇAR, Erdem (2012). “Eski Türkçe -gInçA Zarf-Fiil ekinin Kökeni Üzerine”. Gazi Türkiyat Güz 2012/11. Ankara: 47-52.
• YAYLAGÜL, Özen (2002). Türk Dilinde -sA(r)’lı Kuruluşlar (Tarihî - Karşılaştırmalı Bir Durum Çalışması). Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
• YÜCE, Nuri (1999). Gerundien im Türkischen: Eine morphologische und syntaktische Untersuchung. İstanbul: Simurg.