From Batalga to Çökelge Remarks on the Suffix -alga/-elge in Anatolian Turkish Dialects

Yıl 2013, Cilt: 13 Sayı: 13, 9 - 36, 01.12.2013

Uwe Bläsing

Öz

This paper deals with a number of lexems in Turkish dialects derived by the suffix -alga/-elge. It will be pointed out that the suffix etymologically is related to Mongolian -lgA and semantically close to Turkish -Ak. It is added to verbs having an A aorist. Concerning its spread the distribution in Anatolia and Azerbaijan will be emphasised

Anahtar Kelimeler

Anatolian (Turkish) dialects, Morphology, Turkish -AlgA, Mongolian -lgA suffixes

Batalga’dan Çökelge’ye Anadolu Ağızlarındaki -alga/-elge Ekine Dair

Öz

Bu çalışmada Anadolu ağızlarında -alga/-elge eki vasıtasıyla fiilden türeyen birtakım isimler ele alınacak; bu ekin, Moğolcadaki -lgA kökensel ve Türkçedeki -Ak ekiyle anlamsal ilgisine ve bu eki alan fiillerin geniş zaman biçimlerinin geniş ünlüsünün A olmasına değinilerek Anadolu ve Azerbaycan coğrafyasındaki dağılımı gösterilecektir

Anahtar Kelimeler

Anadolu ağızları, Biçim bilim, Türkçe

Kaynakça

• ADİL (2006) = Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 1-4. Bakı.
• ADL (1999-2003) = Azərbaycan dialektoloji lüğəti, 1-2, Ankara.
• Aksoy, Ömer Asım (1987), “Öğrencemiz Türkçe”, Türk Dili Dergisi, 1(2): <http://www. turkdilidergisi.com/>.
• AzbR (2006) = Azərbaycanca-rusca lüğət, 1-4, Bakı.
• Blochet, Edgar (1932), Catalogue des manuscrits turcs, 1-2, Paris.
• BSTS = Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü (Türk Dil Kurumu), <http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_bilimsanat&view=bilimsanat>.
• BškR (1958) = Baškirsko-russkij slovar’ ‹Bašqortsa-russa hüδlĕkı, Moskva.
• BTS = Büyük Türkçe Sözlük (Türk Dil Kurumu), <http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_bts&view=bts>.
• Clark, Larry V. (1998), Turkmen reference grammar, Wiesbaden.
• Clauson, Sir Gerald (1972), An Etymological dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Doerfer, Gerhard (1963-1975), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 1-4, Wiesbaden.
• Dondukov, Ulzı-Žargal Šoybonovič (1964), Affiksal’noe slovoobrazovanie častej reči v burjatskom jazyke, Ulan-Udė.
• Dondukov, Ulzı-Žargal Šoybonovič (1993), Slovoobrazovanie mongol’skix jazykov, Ulan- Udė.
• EGRT (1989) = Ethnic Groups in the Republic of Turkey, compiled and edited by Peter Alford Andrews with the assistance of Rüdiger Benninghaus, Wiesbaden.
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon, 1-2, Wiesbaden.
• GBJa (1962) = Grammatika burjatskogo jazyka, Fonetika i morfologija, otvetstvennyj redaktor G. D. Sanžeev, Moskva.
• GTkmJa (1970) = Grammatika turkmenskogo jazyka, Fonetika i morfologija; (red.:) N. A. Baskakov, M. Ja. Xamzaev, B. Čaryjarov, Ašxabat.
• GTS = Güncel Türkçe Sözlük (Türk Dil Kurumu), <http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_gts&view=gts>.
• Isxakov, Fazyl Garifovič & Aleksandr Adol’fovič Pal’mbax (1961), Grammatika tuvinskogo jazyka, Fonetika i morfologija, Moskva.
• Janhunen, Juha (2003), “Proto-Mongolic (Chapter One)”, (editör: Juha Janhunen) The Mongolic Languages, London & New York: 1-29.
• Katanov, Nikolaj Fedorovič (1903), Opyt izslĕdovanija urjanxajskago jazyka s ukazaniem glavnĕjšix rodstvennyx otnošenij ego k drugim jazykam tjurkskago kornja, Kazan’.
• Kirchner, Mark (2001), (tanıtma) “Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen. Von Claus Schönig. (Turcologica. 47) Wiesbaden: Harrassowitz 2000. VI + 210 S.”, Mediterranean Language Review, 13: 200-203.
• Korkmaz, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara.
• KrgR (1965) = Kirgizsko-russkij slovar’ ‹Qırgızča-orusča sözdükı, sostavil K. K. Yudaxin, Moskva.
• KTDS (2009) = Žėėmbay Mukambaev, Kırgız tilinin dialektologiyalık sözdügü, Biškek.
• KTTTS (2003) = Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, hazırlayan: Kenan Koç vd., Ankara.
• Lessing, Ferdinand D. (1960), Mongolian-English Dictionary, compiled by Mattai Hal tod, John Gombojab Hangin, Serge Kassatkin and Ferdi nand D. Lessing (General Editor), Berkeley, Los Angeles.
• Nişanyan, Sevan, Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, <http://www. nisanyansozluk.com/?>.
• Ölmez, Mehmet (2007), Tuwinischer Wortschatz, mit alttürkischen und mongolischen Parallelen ‹Tuvacanın Sözvarlığı, Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyleı, Wiesbaden.
• Ölmez, Mehmet (2009), (tanıtma) “Pekşen Tamdoğan, Çetin Yiğenoğlu, Kozanca. Kozan Ağzı Üzerine Bir İnceleme, YEKSAV yayınları, Kozan, 205 s. [tarihsiz]”, Türk Dilleri Araştırmaları, 19, 2009: 313-314.
• Ölmez, Zuhal Kargı (1993), Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara. (yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi)
• Özturan, Hacı Ali (2009), Maraş Merkez Ağzı (Kelimeler, Deyimler, Atasözleri, Düâlar, Beddüâlar, Tekerlemeler, Ninniler), Kahramanmaraş.
• Poppe, Nicholas (1974), Grammar of Written Mongolian, 3. printing, Wiesbaden.
• QTS (1999) = Qazaq tiliniŋ sözdigi, Almatı.
• Radloff, Wilhelm (1960), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte ‹Opyt’ slovarja tjurkskix narečijı 1-4, ‘s Gravenhage. (reprint of the edition St. Petersburg 1893-1911)
• Ramstedt, Gustav John (1976), Kalmückisches Wörterbuch, zweite, unveränderte Auflage, Helsinki.
• Räsänen, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• Rassadin, Valentin Ivanovič (1980), Mongolo-burjatskie zaimstvovanija v sibirskix tjurkskix jazykax, Moskva.
• Röhrborn, Klaus (2003), Interlinguale Angleichung der Lexik, Aspekte der Europäisierung des türkeitürkischen Wortschatzes, Göttingen.
• Schönig, Claus (2000), Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen, Wiesbaden.
• Schönig, Claus (2003), “Turko-Mongolic Relations (Chapter Twenty)”, (editör: Juha Janhunen) The Mongolic Languages, London & New York: 403-419.
• Sertkaya, Osman Fikri (1992), “Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turkish (Western Turki)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 1987: 265-280.
• TarSöz (1963-77) = XIII. Yüzyılından Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitap larından Toplanan Tanıklarıyle Tarama Sözlüğü, 1-8, Ankara.
• Taş, İbrahim (2010), Şeyyâd Hamza, Yûsuf ve Zelîhâ, Ankara.
• Tauer Felix (1937-1956), Histoire des conquêtes de Tamerlan intitulée Ẓafarnāma = Tārīḫ-i futūḥāt-i amīr Tīmūr Kūrkān maʿrūf ba Ẓafarnāma par Niẓāmuddīn Šāmī, avec des additions empruntées au Zubdatu-t-tawārīḫ-i bāysunŞurī de Ḥāfiẓ-i Abrū, édition critique, 1-2, Praha.
• TBḲ (h. 1250/1834) = Terceme-i Burhān-ı ḳāṭi‘ (Mütercim: ‘Aynṭābī Aḥmed ‘Āṣım, Eser Sahibi: İbn Ḵalaf Tabrīzī), Dār uṭ-Ṭıbā‘a-ı Miṣrīye.
• TDS (1962), Türkmen diliniŋ sözlügi ‹Slovar’ turkmenskogo jazykaı, Ašɣabat.
• Tietze, Andreas (2002, 2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı ‹Sprach- geschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Tür ki schenı, 1, Istanbul & Wien, 2, Wien.
• TkmR (1968), Turkmensko-russkij slovar’ ‹Türkmenče-rusča sözlükı, pod obščej redakciej N. A. Baskakova, B. A. Karryeva, M. Ja. Xamzaeva, Moskva.
• TkmTü (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Hazırlayanlar: Tekin, Talat & Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker, Ankara.
• Tor, Gülseren (2004), Mersin Ağzı Sözlüğü, İstanbul.
• TTAS = Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (Türk Dil Kurumu), <http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_ttas&view=ttas>.
• TuvR (1968) = Tuvinsko-russkij slovar’ ‹Tıva-orus slovar’ı, pod redakciej Ė. R. Teniševa, Mos kva.
• UTİL (1990-1998) = UyŞur tiliniŋ izahliq luŞiti, 1-6, Beyǰiŋ.
• ŬTİL (1981) = Ŭzbek tilining izohli luɣati ‹Tolkovyj slovar’ uzbekskogo jazykaı, 1-2, Moskva.