Irk Bitig’de Ten-sive Kan Unvanları Üzerine

Yıl 2013, Cilt: 13 Sayı: 13, 141 - 150, 01.12.2013

Fikret Yıldırım

Öz

Irk Bitig is an Old Turkic omen book which was written with Old Turkic Runic script at the beginning of the Xth century. Although this book mainly reflects the nomadicsteppe Turkic culture, it contains some Manichaean elements, like the words dintar, manistan. Irk Bitig also has a few Chinese origin words. One of them is the title ten-si. Along with this Chinese ruler title there is a title, kan which is much more widespread in Turkic government tradition. Up to now, researchers have not sufficiently laid stress on the place of the title ten-si in the Irk Bitig. In this article, we will focus on the place of the title ten-si in Turkic culture and compare this title with the title kan in terms of their functions in the Irk Bitig

Anahtar Kelimeler

Irk Bitig, Ten-si, Kan, Teŋri, son of heaven, Ongi inscription, Taryat (Terhin) inscription

On the Titles Ten-si and Kan in the Irk Bitig

Öz

Irk Bitig, X. yüzyılın başlarında Eski Türk Runik yazı ile yazılmış Eski Türkçe fal kitabıdır. Bu kitap temelde Türk göçebe-bozkır kültürünü yansıtmasına rağmen dintar, manistan sözcüklerinde görüldüğü gibi Maniheist öğeler de barındırmaktadır. Irk Bitig’de aynı zamanda birkaç Çince kökenli sözcük de bulunmaktadır. Bunlardan birisi tensi unvanıdır. Bu Çince hükümdar unvanı ile birlikte Türk yönetim geleneğinde çok daha yaygın olan kan unvanını da Irk Bitig’de görmekteyiz. Araştırmacılar ten-si unvanının Irk Bitig’deki yeri üzerinde bugüne kadar yeterince durmamışlardır. Biz bu yazımızda ten-si unvanının Türk kültüründeki yeri üzerinde durup bu unvan ile kan unvanını Irk Bitig’deki işlevleri açısından karşılaştıracağız

Anahtar Kelimeler

-

Kaynakça

• AYDIN, Erhan, Risbek ALİMOV, Fikret YILDIRIM (2013), Yenisey-Kıgızistan Yazıtları ve Irk Bitig (Yayına Hazırlayan Mehmet ÖLMEZ), BilgeSu Yayıncılık, Ankara.
• BAZIN, Louis (2011), Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri (çev. Vedat KÖKEN), Türk Dil Kurumu, Ankara.
• CLAUSON, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, London.
• DE RACHEWILTZ, Igor, Volker RYBATZKI with the collobaration of Hung Chin-fu (2010), Introduction to Altaic Philology. Turkic, Mongolian, Manchu, Leiden, Boston.
• 11 Aydın, et al. 2013: for omen 1 see p. 363; for omen 28 see p. 368-369; for omen 34 see p. 370; for omen 63 see p. 377.
• DOERFER, Gerhard (1975), Türkische und mongolische Elemente im Neuper sischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, IV, Steiner, Wiesbaden.
• DURKIN-MEISTERERNST, Desmond (2004), Corpus Fontium Manichaeorum. Dictionary of Manichaean Texts. Volume III. Texts From Central Asia and China. Part I. Dicitonary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Brepols, Turnhout.
• ERDAL, Marcel (1997), “Further Notes on the Irk Bitig”, Turkic Languages, 1: 63-100.
• GILES, Herbert A. (1912), A Chinese-English Dictionary, Second Edition, Revised and Enlarged. Published in Shanghai, China and London.
• GHARIB, Badri (2004), Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English), Farhangan Publications, Tehran.
• HAMILTON, James Russel (1975), “Le Colopfon De L’Irq Bitig”, Turcica, Revue d’Etudies Turques, VII: 7-19.
• HUCKER, Charles O. (1985), A Dictionary of Official Titles in Imperial China, Reprinted by Southern Materials Center, Inc., Taipei.
• KLAPROTH, Heinrich Julius (1820), Abhandlungen über die Sprache und Schrift der Uiguren, Paris.
• MACDONELL, Arthur Anthony (1893), A Sanskrit-English Dictionary, London.
• MACKENZIE, D. N. (1986), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press, London.
• Merriam-Webster’s Encyclopedia of World Religions (1999), Merriam-Webster, Inc.
• NYBERG, Henrik Samuel (1974), A Manual of Pahlavi II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• ÖLMEZ, Mehmet (1999), “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Ögeler (3)”, Türk Dilleri Araştırmaları, c. 9: 59-65.
• _______ (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Metin- Çeviri-Sözlük, BilgeSu Yayıncılık, Ankara.
• _______ (1995), “Uygurca Xuanzang Biyografisindeki Çince Alıntılar (Chinesische Lehnwörter in uigurischer Xuanzang-Biographie)”, Türk Dilleri Araştırmaları, 4: 109-143.
• Sanping Chen (2002), “Son of Heaven and Son of God: Interactions among Ancient Asiatic Cultures regarding Sacral Kingship and Theophoric Names”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland, (Third Series), 12: 289-325.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2004), Göktürkler III, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• TEKİN, Talat (1993), Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
• _______ (1983), “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”, TTK Belleten XLVI, (184): 795-838.
• _______ (1994), Tunyukuk Yazıtı, Simurg, Ankara.
• THOMSEN, Vilhelm (1912), “Dr. M. A. Stein’s Manuscripts in Turkish ‘Runic’ Script from Miran and Tun-Huang”, Journal of the Royal Asiatic Society: 181-227.
• USER, Hatice Şirin (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları, Konya.
• VOVIN, Alexander (2007), “Once Again on the Etymology of the Title qaγan”, Studia Etymologica Cracoviensia, vol. 12. Kraków: 177-187.
• ZIEME, Peter (2001), “Runik Harfli Birkaç Pasaj Üzerine Kimi Yorum Önerileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2000, Ankara: 377-382.