-mIs in Kazakh Turkish

Yıl 2014, Cilt: 14 Sayı: 14, 35 - 54, 01.06.2014

Nergis Biray

Öz

Shape of the –i verb with –miş affix is approached in point of usage and function in Turkish and Turkish dialects, its place in syntax is specified. In articles indirectness and out of indirectness usages of affix, its being a marker for indirectness, its meaning in being evidence-based and usage as modal are established with examples, their meaning spread is researched as part of this changefulness.This language unit is almost never using with its “imiş” shape in Kazakh Turkish, we can see it usually as “-mIs”. In article, primarily, usage of “-mIs” in Kazakh Turkish, its examination in grmammers that belong to this dialect and its word type are approached.Usage of “-mIs”in Kazakh Turkish is parallel to usages in other dialects and subdialects that is approached in other articles but it has differences in point of its place, function and meaning spread in syntax.In article example sentences that includes “-mIs” are choosen from Kazakh literary texts, daily newspapers and magazines, “mIs” in this sentences is primarily evaluated according to its place of useage than approached according to its meaning. After the specifications on example sentences, by doing assessments on “-mIs”s meaning and place in syntax, its usage as both its gramatical shape and enclitic is demonstrated

Anahtar Kelimeler

Kazakh, “-mIs”, complementary verb particle, affix, reduplication/reinforcement/emphasising, syntax, enclitic

Kazak Türkçesinde –mIs

Öz

“i-” fiilinin “-miş” eki almış şekli, yayımlanmış olan makalelerde Türkiye Türkçesi ve Türk lehçelerindeki kullanımı ve işlevleri bakımından ele alınmış, söz dizimindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Yazılarda ekin dolaylılık ve dolaylılık dışı kullanımları, dolaylılık işaretleyicisi oluşu, delile dayalılık açısından ifade ettiği anlam ve modal söz olarak kullanılabildiği konusu örneklerle tesbit edilmiş, bu değişkenlik çerçevesinde anlam yayılımları incelenmiştir. “İmiş”in cümlenin farklı yerlerinde kullanılabildiği, bunun da önemli veya yeni bilgiyi vurgulamak için yapıldığı da bu çalışmalarda belirtilen noktalardan biridir.Bu dil birimi, Kazak Türkçesinde “imis” şeklinde neredeyse hiç kullanılmamakta genellikle “–mIs” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Yazıda öncelikle “–mIs”ın Kazak Türkçesindeki kullanımı, bu lehçeye ait gramerlerde nasıl ele alındığı ve hangi kelime çeşidine dâhil edildiği ele alınmıştır. “-mIs”ın Kazak Türkçesindeki kullanımı, yayımlanmış makalelerde ele alınan diğer lehçe ve ağızlardaki kullanımlarıyla kısmen benzerlik taşısa da söz dizimi içindeki yeri, işlevleri ve anlam yayılması bakımından farklılıklar göstermektedir. Yazıda Kazak edebî metinleri yanında günlük gazete ve dergilerden “-mIs”ın kullanıldığı örnek cümleler seçilmiş, bu cümlelerde “–mIs”, öncelikle kullanıldığı yere göre değerlendirilmiş, daha sonra da anlamına göre ele alınmıştır. Örnek cümleler üzerinde yapılan belirlemelerden sonra “-mIs”ın söz dizimi içindeki yeri ve işlevleri üzerinde değerlendirmeler yapılarak Kazak Türkçesinde hem gramatikalleşmiş şekliyle ek hem de enklitik (ek-edat) olarak kullanıldığı örneklerle gösterilmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkçesi, -mIs, ek-fiil parçacığı, ek, pekiştirme / kuvvetlendirme / vurgulama, söz dizimi, enklitik (ek-edat)

Kaynakça

• AXANOV, K; AYĞABILOV, A. (1989). Qazaq Tili-Morfologiya. Almatı.
• almaty-akshamy.kz/?p=395”
• AKSU-KOÇ, A., ÖGEL-Balaban, H. & ALP, I E. (2009). Evidentials and source knowledge in Turkish. In S. A. Fitneva & T. Matsui (Eds.), Evidentiality: A window into language and cognitive development, New Directions for Child and Adolescent Development, 125, San Francisco: Jossey-Bass, s. 13–28.
• AMANCOLOV,S.; ÄBİLQAYEV,A. (1991). Qazaq Tili-Sintaksis. Almatı.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1951). Atabetü’l-Hakayık, İstanbul.
• BACANLI, Eyüp (2008). “Türkiye Türkçesindeki –miş Ekinin Dolaylılık ve Dolaylılık Dışı Kullanımlarında Zamansal Atıf”, bilig 44/Kış, s. 1-24.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1990). Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara, s.474.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (2001). “Türkçe Enklitik Edatlar Üzerine: çI / çU”, Kök Araştırmalar. Cilt III, sayı: 2, Güz, s. 75–86.
• BİRAY Nergis (2008). “Kazak Türkçesinde Sınırlandırma İşlevli Dil Birlikleri Üzerine gana, qana, tek, -aq”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c.5, s. 4 (Aralık), s.48–83.
• ____________ (2009). “Kazak Türkçesinde Modal Söz (Kelimenin Dokuzuncu Türü mü?)”, Turkish Studies, Volume 4/3 Sring, s.338–361.
• _____________ (2012). “Kazak Türkçesinde Enklitikler”, Prof. Dr. Leyla KARAHAN Armağanı, Akçağ Yayınları, Ankara. (yayım aşamasında)
• _____________ (2013) “Kazak Türkçesinde Ne Kelimesi ve İşlevleri”, Turkish Studies, Volume 8/9 Summer, s. 207-216.
• BRENDEMOEN, B. (1997). “Some remarks on the -mIş past in the Eastern Black Sea coast dialects”, Turkic Languages 1,161-183.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pree-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• CRYSTAL, David (1994). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell, Oxford.
• CSATÓ, É. Á. (2000). “Turkish MIŞ- and IMIŞ-items. Dimensions of a functional analysis”, In: Johanson, L. & Utas, B. (eds.) Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. (Empirical Approaches to Language Typology 24.) Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 29-43.
• ÇAĞATAY, Saadet (1962). “Kazak Lehçesinde Bazı Tekitler”, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, s. 168-175.
• _________________ (1978). “Türkçede ki < erki”. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, AÜ DTCF Yay. Ankara, s.266–271.
• DEMİR, Nurettin (2009). “Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında”, bilig 23/Güz, 129-139 [Yeni baskı: 2009. Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında”. Kıbrıs Konuşuyor. Kıbrıs Ağzı Üzerine İncelemeler. Yay. Haz. Rıdvan Öztürk. İstanbul: Kesit: 109-122.
• DEMİR, Nurettin (2012). “Türkçede Evidensiyel”, bilig 62/Yaz, s.97-118.
• http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/nurettin_demir_kibris_imis.pdf (15.07.2012)
• DİLÂÇAR, A. (1989). “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi”. TDAY Belleten 1971, Ankara.
• ERCİLASUN, A. B. (Editör) (2007). Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yay. Ankara.
• _________________ (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir Pekiştirme Enklitiği Teorisi”. Dil Araştırmaları, S.2-Bahar, Ankara, 35–56.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation. C. I,II. Wiesbaden.
• _____________ (2000). “Clitics in Turkish”, Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics, Lincoln College, Oxford, August 12–14, 1998. (Edited by Aslı Göksel and Celia Kerslake), Wiesbaden, s. 41–49.
• ERGİN, Muharrem (1992). Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
• GABAİN, A.von. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. M. AKALIN) TDK Yay. Ankara.
• GÖKÇE, Hülya (2010). “Başkurt Türkçesinde Gramatikalleşme Örnekleri Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, sayı: 17-I, s. 83-104.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1992). Türk Dilinde Edatlar. MEB Yay. İstanbul.
• XASENOV, Ämedi (2003). Til Bilimi. Almatı.
• JOHANSON, L. (1971). Aspekt im Türkischen. Vorstudien zu einer Beschreibung des türkeitür-kischen Aspektsystems. (Studia Turcica Upsaliensia 1.) Uppsala: Almqvist & Wiksell.
• ________________. (1996). On Bulgarian and Turkic indirectives. In: Boretzky, N., Enninger, W. & Stolz, Th. (eds.) Areale, Kontakte, Dialekte. Sprache und ihre Dynamik in mehrsprachigen Situationen. (Bochum-Essener Beiträge zur Sprachwandelforschung 24.) Bochum: Brock-meyer. 84-94.
• ________________(1998a). Zum Kontakteinfluß türkischer Indirektive. In: Demir, N. & Taube, E. (eds.) Turkologie heute – Tradition und Perspektive. Wiesbaden: Harrassowitz. 141-150.
• ________________ (1998b). The structure of Turkic. In: Johanson, L. & Csató, É. Á. (eds.) The Turkic languages. London: Routledge. 30-66.
• _________________. (2000). Turkic indirectives. In: Johanson, L. and Utas, B. (eds.) Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 61-87.
• ________________. (2003). “Evidentiality in Turkic”. eds. A. Y. Aikhenvald & R. M. W. Dixon. Studies in Evidentiality, Typological Studies in Language 54. Amsterdam: John Benjamins. 273-290.
• JOHANSON, L. (1971). Aspekt im Türkischen. Vorstudien zu einer Beschreibung des türkeitür-kischen Aspektsystems. (Studia Turcica Upsaliensia 1.) Uppsala. Almqvist & Wiksell.
• QADAŞEVA,Q., ERNAZAROVA,Z.Ş., QANAFİYEVA,Q.Q. (2002). Qazaq Tili. Almatı.
• QALİYEV, Ğ.; ORALBAYEVA, N.; QASIMOVA, B.; ŞALABAYEV, B.; TÖLEGENOV, O. (1997). Qazirgi Qazaq Tili, Almatı.
• KARAAĞAÇ, Günay (2009). “Edat Üzerine Düşünceler”, Gazi Türkiyat, Güz, sayı:5, s. 157–169.
• KARABEYOĞLU; Adnan Rüştü (2012). “(Kazan) Tatar Türkçesinde İméş” Turkish Studies, 7/1, Winter 2012, p.1353 – 1373.
• KARAHAN, Leyla (2009). “Vurgulama İşlevli Dil Birimleri Üzerine”. İstanbul Kültür Üniversitesi Uluslar arası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi. (27–28 Ağustos 2007), C.I, İstanbul, s.313–322.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri-I, Fiil – Basit Çekim (2006). TDK Yay., Ankara.
• Qazaq SSR Ğılım Akademiyası Til Bilimi İnstitutı (1967). Qazaq Tiliniñ Grammatikası-I – Morfologiya. Almatı.
• KAŞGARLI, S. Mahmut (2004). “Uygur Türkçesinde la Edatı Üzerine”, V. Uluslara Arası Türk Dili Kurultayı Bildiriler II, Ankara, s. 1731-1735.
• Qazaq SSR Ğılım Akademiyası Til Men Ädebiyat İnstitutı (1959). Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi. Almatı.
• Qazaqstan Respublikası Bilim Jäne Ğılım Ministrligi A. Baytursınulı Atındağı Til Bilimi İnstitutı (2002). Qazaq Grammatikası – Fonetika, Söz Jasam, Morfologiya, Sintaksis. Astana.
• Qazaq SSR Ğılım Akademiyası Til Bilimi İnstitutı, Qazaq Tiliniñ Grammatikası-I – Morfologiya. Almatı, 1967, s. 235.
• Qazaqstan Respublikası Ğılım Jäne Joğarı Bilim Ministrligi Ulttıq Ğılım Akademiyası A. Baytursınulı Atındağı Til Bilimi İnstitutı (1999). Qazaq Tiliniñ Sözdigi. Almatı.
• KEÑESBAYEV, I. (1977). Qazaq Tiliniñ Frazeologiyalıq Sözdigi. Almatı.
• KIRAL, Filiz (2000). “Reflections on -miş in Khalaj”. In: Johanson, L. & Utas, B. (eds.) Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. (Empirical Approaches to Language Typol-ogy 24.) Berlin, New York: Mouton de Gruyter. 89-101.
• KOCASAVAŞ, Yıldız (2003). “Çağatay Metinlerinde Görülen la Hakkında”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:242 (Şubat), s.1-6 (183-188).
• KOÇ, K.; BAYNİYAZOV, A.; BAŞKAPAN, B. (2003). Qazaqşa-Türikşe Sözdik, Türkistan.
• ________; DOĞAN, Oğuz (2004). Kazak Türkçesi Grameri. Gazi Kitabevi. Ankara.
• KORKMAZ Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara.
• _________________ (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2004). “Türkçe Enklitik Edatı LA”, V. Uluslara Arası Türk Dili Kurultayı Bildiriler II, Ankara, s. 2157-2173.
• NASKALİ, GÜRSOY, Emine (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu. TDK Yay. Ankara.
• NURMAHANOVA, Ä. N. (1971). Türki Tilderiniñ Salıstırmalı Grammatikası. Almatı.
• ÖNLER, Zafer (1996). “Türkçede -lA Zarf Eki”, Uluslararası Türk Dili Kongresi, 1992, Ankara, s. 9-15.
• ORALTAY, Hasan; YÜCE, Nuri; PINAR, Saadet (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul.
• ÖNER, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. TDK Yay. Ankara.
• _____________ (1999). “Türkçede Edatlı İsim Çekimi”, Türk Dili, Ocak, s.565.
• _____________ (1999). “Edatların ‘Karşılaştırma’ ve ‘Sınırlandırma’ Bağlantıları”, TDAY- Belleten, 1999/I-II, Ankara, s. 147–157.
• ÖNLER, Zafer (1992). “Türkçede –lA Zarf Eki”, Uluslararası Türk Dili Kongresi, Ankara, s. 14–15.
• Redhouse , İngilizce_Türkçe Redhouse Sözlüğü (1990). 17. baskı, İstanbul, 1990.
• ÖZMEN VELD, Neslihan (2006). “Anlamsal Ve Edimsel Düzlemde Türkçede Tanıtsallık”, Mersin Üniversitesi, Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Linguistics and Literature 3:2, 00-00.
• RÄSÄNEN Martti (1957). Materialen zur Morphologie der Türksprachen Sprachen, Helsinki.
• SİEGL, Florian, The 2nd Past in The Permic Languages, Form, Function, and a Comparative Analysis From a Typological Persrective, Tartu, 2004.s. 72-74.
• SLOBİN, D, ve A. AKSU-KOÇ (1982). Tense, Aspect, and Modality in the use of the Turkish evidential. (İçinde) Paul Hopper (Yay..) Tense-Aspect: Between Semantics and Pragmatics. Amsterdam: Benjamins, 185-200.
• STOTT, Aislin; SMİTH, Morgan; CHANG, Tyler and BOND, Alicia; “Which -miş is MIŞ?: Turkish indirectivity and negative scope”, Evidence from Evidentials, University of British Columbia Working Papers in Linguistics, September 2010 Volume 28, s. 263 – 277.
• STRAUGHN, Chrıstopher A (2011). Evıdentıalıty In Uzbek And Kazakh, Chıcago, Illınoıs,
• s. 107-108; 110-112.
• ÜSTÜNER, Ahat (2003). Türkçede Pekiştirme, Elazığ.
• VARDAR, Berke (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları: 471.
• ______________ (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Multilingual Yabancı Dil Yayınları.