On Çekirge Word

Yıl 2014, Cilt: 14 Sayı: 14, 189 - 200, 01.06.2014

İmdat Demir

Öz

The word çekirge is firstly seen in Divanü Lügati’tTürk and encountered in historical and modern Turkish dialects in forms of ç(/ş)ekir(t)ge, sarınçka and sekirtke. The root of the word is based on çekür-, çe-, çek- forms. It is generally seen that sarı(n)çka form is commonly used in kipchak area. On the other hand, it is stated that sekirtke comes from the Old Turkish verb sekir- and it is impossible to base sekirtge and çekirge forms on the same root phonologically. In this study, information will be given on the use of çekirge and its synonyms in historical and modern Turkish dialects and opinions will be presented that çekirge can be based on the verb sekir(t)- which means “to hop, to bounce”

Anahtar Kelimeler

çekirge, sekir- verb, etymology, Old Turkic

Çekirge Kelimesi Üzerine

Öz

İlk olarak Divanü Lügati’t-Türk’te görülen çekirge sözüne, tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde ç(/ş)ekir(t)ge, sarınçka ve sekirtke şekillerinde rastlanabilmektedir. Kelimenin kökü çekür-, çe-, çek- şekillerine dayandırılmaktadır. sarı(n)çka şeklinin genellikle Kıpçak sahasında yaygın olarak kullanıldığı görülür. Öte yandan sekirtkenin Eski Türkçedeki sekir- fiilinden geldiği, sekirtge ve çekirge şekillerinin ses bakımından aynı köke dayandırılmasının imkânsız olduğu belirtilmektedir. Bu çalışmada çekirge ve anlamdaşı olan şekillerin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları hakkında bilgi verilecek, çekirgenin ‘sekmek, zıplamak’ anlamlarına da gelen sekir(t)- fiilinden gelebileceği üzerine görüşler ortaya konacaktır

Anahtar Kelimeler

çekirge, sekir- fiili, kökenbilimi, Eski Türkçe

Kaynakça

• AKSOY, Ömer Asım (1995). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1997). Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK Yay.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III-İndeks, (haz. Kemal ERASLAN, Osman F. SERTKAYA, Nuri YÜCE). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• ATA, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn Bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî- Kısasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), Ankara: TDK Yay.
• ATA, Aysu (1998). Nehcü’l-Ferâdis III-Dizin-Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• ATALAY, Besim (1986). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi I-II-III-IV, Ankara: TDK Yay.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• CLAUSON, S. Gerard (1966). “Eski Türkçe Üzerine Üç Not”, (çev. Ahmet LEVENDOĞLU), TDAY-Belleten [1967], s. 19-37.
• __________, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Derleme Sözlüğü V (2009), Ankara: TDK Yay.
• ECKMANN, János (1995). Nehcü’l-Ferâdis I-II, (Haz. Semih TEZCAN-Hamza ZÜLFİKAR), Ankara: TDK Yay.
• __________, (1955). “Türkçede d, t ve n Seslerinin Türemesi”, TDAY-Belleten, s. 11-22.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon,Vol. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• EREN, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1994). Erzurum İli Ağızları I, Ankara: TDK Yay.
• GRØNBECH, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Kemal AYTAÇ), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• GÜLSEVİN, Gürer (2008). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kıpçakça Denilen Unsurlar Üzerine 2: (ç > ş Değişmesi)” Turkish Studies, 3/3: 378-387.
• KABATAŞ, Orhan (2002). “Divanü Lûgati’t-Türk’ten Türkiye Türkçesine”, Türk Dili, 609: 642-657.
• KAÇALİN, M. S. (2011). Niyâzi- Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (El-Lûgâtü’n- Nevâ’iyye ve’l-İstişhâdâtu’l-Çagâtâ’iyye), Ankara: TDK Yay.
• KARAAĞAÇ, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• _________, (2009). Dil Tarih ve İnsan, İstanbul: Kesit Yay.
• _________, (2010). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit Yay.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989). Gülistan Tercümesi, Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (1994). Güney-batı Anadolu Ağızları -Ses Bilgisi (Fonetik), Ankara: TDK Yay.
• __________, (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yay.
• ÖNER, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: TDK Yay.
• ÖZKAN, Mustafa (2000). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
• PAÇACIOĞLU, Burhan (2006). VIII-XVI Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• STACHOWSKI, Marek (2011). Etimoloji, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• ŞİRİN, Hatice (2003). Türkçenin Ses Bilgisi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir.
• TOPARLI, Recep (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara: TDK Yay.
• __________, (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yay.
• TOPARLI, Recep vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Türkçe Sözlük (2005), Ankara: TDK Yay.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983), (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: TDK Yay.