Meanings and Usages of “Tégme~Degme” Word from Old Turkish to Old Oghuz Turkish

Yıl 2014, Cilt: 15 Sayı: 15, 215 - 235, 01.12.2014

Bülent Hünerli

Öz

Every word with its various dimensions has experienced a different process in time. For instance, a word which was often used in earlier times may not be used that much in the later times. However, it can be found out that a word which was in use in the past may survive in another geography with different meanings. Similar situations are prevailed in Turkish. The word degme is one of them. Degme has had some meaning changes since Ancient Uyghur Turkish and assumed a polysemous structure. It is used in Turkish ancient written language with several meanings. Moreover, it has set examples for some pronouns, adjectives, and converbs

Anahtar Kelimeler

semantic, semantic changes, Old Oghuz Turkish

Eski Türkçeden Eski Oğuz Türkçesine “Tégme~Degme” Sözcüğünün Anlamları ve Kullanımları

Öz

Her sözcüğün çeşitli boyutlarıyla tarih içinde geçirdiği süreçler başkadır. Tarihin bir döneminde sıklıkla kullanılan bir sözcüğün zamanla kullanımdan düştüğü görülebilir. Bunun aksine de tarihin bir döneminde kullanılan bir sözcüğün farklı coğrafyalarda farklı anlamlarda yaşadığı tespit edilebilir. Türkçe sözcüklerde de benzer durumlara sıklıkla rastlanır. Türkçede buna örnek olabilecek sözcüklerden biri de degme sözcüğüdür. Degme sözcüğü Eski Uygur Türkçesinden itibaren çeşitli anlam değişmelerine maruz kalmış ve zamanla çok anlamlı bir yapıya bürünmüştür. Bu çok anlamlı sözcük çeşitli anlamlarıyla Türkçenin tarihî yazı dillerinde kullanılmıştır. Bununla beraber sözcük, çeşitli kullanımlarıyla pek çok kaynakta değinilmeyen zamir, sıfat ve zarf-fiil oluşumlarına örnek teşkil etmiştir

Anahtar Kelimeler

anlam, anlam değişmeleri, Eski Oğuz

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2000), En Eski Türkçenin İzlerinde, Simurg, İstanbul.
• -------------------- (2007), Her Yönüyle Dil, TDK Yayınları, Ankara.
• -------------------- (2009), Anlambilim, Engin Yayınevi, Ankara.
• ALYILMAZ, Cengiz (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları, Erzurum.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III (İndeks), (Haz. Kemal ERASLAN, Osman F.SERTKAYA, Nuri YÜCE), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• -------------------------- (2007), Eski Türk Şiiri, TTK Yayınları, Ankara.
• ARGUNŞAH Mustafa , SAĞOL-YÜKSEKKAYA Gülden , TABAKLAR Özcan (2012), Tarihi Türk Lehçeleri: Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• ATA, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn Bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ, TDK Yayınları, Ankara.
• --------------- (2004), Karahanlı Türkçesi: Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara
• ATALAY, Besim (2006), Divanü Lugati’t-Türk (Çeviri) I-IV, TDK Yayınları, Ankara.
• AYDEMİR, Yaşar (2000), Behişti Divanı, MEB Yayınları, Ankara.
• AYVERDİ, İlhan (2011),Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı, İstanbul.
• BAYAK, Cemal, Sehâbî Dîvânı, Kültür Bakanlığı Yayınları (e-kitap), (erişim tarihi:03.10.2014: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10647, girispdf.pdf?0).
• BİLGİN, Azmi (1996), Nazmü’l – Hilâfiyyat Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara.
• BODROGLIGETI, A. J. E. (2001), A Grammar of Chagatay, Lincom Europa, Muenchen.
• BOZ, Erdoğan (2009), Yusuf Hakîkî Baba Divanı, Aksaray Valiliği Kültür Yayınları, Ankara.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• CANPOLAT, Mustafa (1995), Ömer Bin Mezid-Mecmûatü’n-Nezâir, TDK Yayını, Ankara.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet (1977), Yahyâ Bey Divanı, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• DEMİR, Necati (2004), Dânişmend-nâme, Akçağ Yayınları, Ankara. Derleme Sözlüğü (2009), TDK Yayınları, Ankara.
• DEMİRTAŞ Ahmet (2009), Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan-Dürr-i Meknûn, Akademik Kitaplar, İstanbul.
• DİLÇİN, Cem (1991), Süheyl ü Nev-Bahâr, TDK Yayınları, Ankara.
• DOĞAN, Enfel (2011), Şeyhoğlu Sadrüddin’in Kabus-nâme Tercümesi, Mavi Yayıncılık, 2011.
• ECKMANN, János (1998), “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri (çev. Mehmet AKALIN), TKAE Yayınları, Ankara, s. 173-210.
• ECKMANN, János (2004), Nehcü’l-Ferâdîs (haz. Semih TEZCAN-Hamza ZÜLFİKAR), TDK Yayınları, Ankara.
• ERASLAN Kemal (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İÜEF Yayınları, İstanbul.
• ---------------------- (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• ERDAL, Marcel (2004), A Grammar Of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
• EROL, Hülya Arslan (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, TDK Yayınları, Ankara.
• GABAIN, Annemarie Von (2003), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet AKALIN), TDK Yayınları, Ankara.
• GUIRAUD, Pierre (1999), Anlambilim (çev. Berke VARDAR), Multilingual Yayınları, İstanbul.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (2007), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara.
• GÜNER, Galip (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• GÜNEŞ, Mustafa (2006), İznikli Eşrefoğlu Rumi’nin Hayatı Eserleri ve Divanı, Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1997), Harezm Türkçesi ve Grameri, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• -------------------------------------- (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• KALJANOVA, E. (2005). Uygurca Dısastvustık, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
• KANAR, Mehmet (2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• -------------------------- (2005), Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yayınları, Ankara.
• -------------------------- (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• KARAHAN Akartürk, (2013), 11. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• KAVRUK, Hasan (2001), Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, MEB Yayınları, İstanbul.
• KOÇ, Aylin (2010), Hâşim-nâme, Palet Yayınları, Konya.
• KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KÖKTEKİN, Kazım (2008), Eski Anadolu Türkçesi, Fenomen Yayıncılık, Erzurum.
• KÜÇÜK Sabahattin (1994), Bâkî Divanı, TDK Yayınları, Ankara.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1958), Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İÜ Yayınları, İstanbul.
• -------------------------------- (1998), “Karahanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, (çev. Mehmet AKALIN), TKAE Yayınları, Ankara, s. 133-171.
• NADALYAEV V.M., NASILOV D.M., TENİŞEV E.R., ŞÇERBAK A.M. (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Akademiya Nauk SSSR, Leningrad.
• NİŞANYAN, Sevan (2007), Sözlerin Soyağacı, Adam Yayınları, İstanbul.
• ÖZKAN Abdurrahman (2009), Meḥekkü’l-‘İlim Ve’l-‘Ulemā, Fakülte Kitabevi, Isparta.
• ÖZMEN Mehmet (2001), Ahmed-i Dâ’i Divanı, TDK Yayınları, Ankara.
• SARIKAYA, Bekir (2010), Rükneddin Ahmed’in Acaîbü’l-Mahlûkat Tercümesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
• SOLMAZ, Ali Osman (2007), Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Adlı Eseri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Erzurum.
• ŞAHİN, Hatice (2011), Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Tarama Sözlüğü (2009), TDK Yayınları, Ankara.
• TARLAN, Ali Nihat (1992), Necatî Beg Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• TATÇI, Mustafa (2008), Yûnus Emre Dîvân- Risâletü’n- Nushiyye, H Yayınları, İstanbul.
• TEKİN, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırma Dizisi, İstanbul.
• TIETZE, Andreas (2002), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı A-E, Simurg, İstanbul- Wien.
• TOPARLI, Recep - ARGUNŞAH, Mustafa (2008), Mu′înü′l-Mürîd, TDK Yayınları, Ankara.
• TOPARLI Recep, VURAL Hanifi, KARAATLI Recep (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları Ankara.
• TULUM, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, TDK Yayınları, Ankara.
• Türkçe Sözlük (2005), TDK Yayınları, Ankara.
• ÜST, Sibel, Edirneli Nazmî Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları (e-kitap), (erişim tarihi:03.10.2014, divani-sayfa-1-1989pdf.pdf?0).
• http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10604,edirneli-nazmi
• ÜŞENMEZ, Emek (2006), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• YAVUZ, Kemal (2000), Garib-nâme - Âşık Paşa, TDK Yayınları, Ankara.
• -------------------- (2007a), Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme), Kırşehir Valiliği Yayınları, Ankara.
• -------------------- (2007b), Mu‘înî’nin Mesnevî-i Murâdiyye’si Mesnevî Tercüme ve Şerhi, Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Konya.
• ----------------------(1991), Şeyhoğlu-Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ, TDK Yayınları, Ankara.
• YAVUZARSLAN, Paşa (2002), Münebbihü’r- Rākīdin, TDK Yayınları, Ankara.
• YILDIZ, Osman (2008), Yūsuf u Zelīḫā - Şeyyâd Ḥamza, Akçağ Yayınları, Ankara.
• YÜCEOL-ÖZEZEN, Muna (2011), Gelibolulu Mustafa Ali - Hilyetü’r-Rical ve Söz Varlığı Özellikleri, TDK Yayınları, Ankara.